۲۴ ساعت

احکام مسافر دررمضان

تاریخ نشر  شنبه ۱۳ جولای ۲۰۱۳ هالند

الحاج امـین الدین « سعیـدی- سـعـیـد افـغـانی »

احکام  مسافر دررمضان

تتبع ونگـارش :

الحاج امــیـن الـدیــن « سعـیـدی – سعید افـغــانی»

مدیـــر مطـالعات سـتراتیژیک افغان و مسؤل مرکز کلتوری دحـــــق لاره-جرمنی

قبل از همه باید گفت که مسافرت درماه مبارک رمضان ممانعتی  ندارد، ولى  نباید این مسافرت  براى فرار از روزه صورت گیرد.
در مورد چګونگی حکم روزه مسافر باید به قرآن عظیمی الشان مراجعه کرد . پروردگار با عظمت ما میفرماید  .« فَمَنْ کَانَ مِنْکُمْ مَرِیضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّهٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ»کسانیکه  از شما  مریض ویا در سفر  باشد ، شمار روز هاى  دیگر  آنرا بگیرد. (  یعنی برای روزه دار  جواز دارد که روزه ماه مبارک را افطار نماید. )

علماء حدود مسافتى که  در جمله  سفر بشمار میآید انرا  ۴ بُرد بر آورد نموده اند . هر بُرد عربى برابر است با (۲۲.۱۷۶) کیلومتر، در نتیجه مسافتى که احکام سفر به آن تعلق میگیرد برابر است با ۴ برابر این مقدار یعنى (۸۸.۷۰۴) کیلومتر ( برای معلومات مزید مراجعه شود  به کتاب «الفقه الإسلامی وأدلته»۱/۷۴-۷۵).
علما برای تآیید نظرایات خویش بر  روایات ذیل اسلامی استناد نموده اند :
۱–  از پیامبر صلى الله علیه و سلم به سند ضعیف روایت شده است که گفت: «یا أهل مکه لا تقصروا فی أدنى من أربعه برد من مکه إلى عسفان»  (روایت طبرانی در المعجم الکبیر (۱۱۱۶۲)، ودار قطنی (۱/۳۸۷)، وبیهقی  (۳/۱۳، یعنى: «اى اهل مکه، از مسافت کمتر از ۴ بُرد ما بین مکه و عسفان (نمازها را) قصر نکنید».
۲– از ابن عباس رضی الله عنه سؤال شد که آیا تا رفتن به عرفه نمازها را قصر کنیم؟ گفت: نه، ولى تا عسفان و جده و طائف (میشود نماز را قصر کرد) (التلخیص الحبیر ۲/۴۶).
۳–ابن عمر و ابن عباس رضی الله عنهما هنگام سفر در مسافت ۴ بُرد به بالا (یعنى بیشتر از (۸۸.۷۰۴) کیلومتر) نمازها را دو رکعت میخواندند و روزه را نمیگرفتند.
ابن عمر هنگام رفتن به « ذات النصب » نماز را قصر کرد، و بین این مکان تا مدینه ۴ بُرد مسافت بود (فتح الباری ۲/۵۶۶).
در نتیجه کسى که مسافت بیشتر از (۸۸.۷۰۴) کیلومتر را طى کند احکام سفر به او تعلق میگیرد و میتواند روزه را بشکند و نمازها را قصر و جمع کند، ولى همانطوری که بیان شد باید سفرش مباح باشد، ولى اگر مسافت طى شده کمتر از (۸۸.۷۰۴) کیلومتر باشد، احکام سفر به او  تطبیق  نمیگیرد، و نمیتواند که روزه را بشکند و یا نمازها را قصر و جمع کند.
و نا گفته نماند که مسئله فوق الذکر یکى از آراء علماء در مورد مسافت قصر و جمع میباشد، و نظریه هاى دیگرى نیز وجود دارد و علماء نزدیک به ۲۰ قول را در مورد مسافت قصر برای مسافر بیان کرده اند. که نسبت طولت کلام از ذکر آن جلوګیری مینمایم .
یادداشت :
به مجرد که مسافر  به حالت  مقیم آید به گرفتن  روزه  آغاز وایام قضا ء شده را  قضائى  بیاورند.

همچنان علما ء میگویند   بر آنعده اشخاصی  در ماه مبارک رمضان احکام مسافرت تطبیق میگردد که مصروف مسافرت مباح باشد .
 برای مسافر روزه گرفتن بهتر است  یا روزه نگرفتن :
طوریکه قبلا یاد اور شدیم که برای  شخص مسافر  مباح  است‌،‌که  در  رمضان  روزه  نگیرند  ولی  قضای  آن‌،  بر  آنها  واجب  می‌باشد.  و  بعد  ازماه  رمضان  بتعداد  روزه‌هائی‌که  نگرفته  است  قضا ء ان رابعمل ارد .
درحدیثی از  ابوسعید  خدری  روایت  است‌که‌ :«‌ما  در  ماه  رمضان  همراه  پیامبر صلی الله علیه و سلم    به جنگ  می‌رفتیم‌.  بعضی  ازما  روزه  می‌گرفتند  وبعضی  ازما  روزه  نمی‌گرفتند،  نه  روزه  داران  برروزه  خواران اعتراض  می‌گرفتند  و  نه  روزه  خواران  بر  روزه  داران‌.  و  حکم همین بود،‌که  هرکس  بتواند  روزه  بگیرد  روزه  باشد  وکارخوبی  است  و  هرکس  نتواند  روزه  بگیرد  و  در  خود  سستی  و  ناتوانی  احساس‌کند،  روزه  نگیرد  وکار  خوبی  است‌«‌(  بروایت  احمد  و  مسلم‌. )
محدثین مینویسند که ، در یکی از روز ها  حمزه  اسلمی  به  پیامبر صلی الله علیه و سلم   گفت‌:  ای  رسول  خدا  من  در  مسافرت  توانائی  روزه‌گرفتن  را  در  خود  می‌بینم‌،  آیاگناه  داردکه  روزه  باشم‌؟  پیامبر صلی الله علیه و سلم    گفت‌: « هی  رخصه من الله تعالی فمن أخذ بها، فحسن، ومن أحب أن یصوم فلا جناح علیه»(این  یک  رخصت  است  از  جانب  الله ،  هرکس  بدان  عمل‌کرد  نیک‌کرده  است‌،  و  هرکس  خواست‌که  روزه  بگیرد   بر  وی  گناهی  نیست‌ ) (  بروایت  مسلم‌ ).
همچنان در حدیث  دیگری  آمده است که شخصی به نام حمزه ابن عمرو در حالیکه مصروف مسافرت بود ، ولی با آنهم روزه میگرفت ، در یکی از روز ها  از رسول الله صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ پرسید: آیا در اثنای سفر روزه بگیرم؟ پیامبرصَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ فرمود:«  إن شِئْتَ فصُمْ، وإن شِئْتَ فأَفْطِرْ   » (  اگر خواستی روزه بگیر و اگر خواستی روزه را بخور.] بخاری (۱۹۴۳)، و مسلم (۱۱۲۱)
طوریکه ملاحظه مینمایم  پیامبر اکرم صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ به ایشان در گرفتن  روزه  اختیار داد وبرایش گفت اگر خواستی روزه بگیر واگر نخواستی  میتوانی روزه را افطار نمایی ، و همین اختیار، دلیلی است بر این که اگر مسافر می تواند بدون تحمل مشقّت و سختی روزه بگیرد، مجاز به این کار است روزه اش فرض باشد یا نفل، زیرا سبب جواز خوردن روزه در سفر وجود مشقت و سختی است.
از طرف دیگر روزه بودن همراه مشقت و زحمت دارای اجر و ثواب بیشماری است به شرط آن که شخص نیازمند به کمک دیگران نباشد و اگر نتواند امور خود را رسیدگی کند وبه اصطلاح  سربار دیگران می شود در این صورت خوردن روزه برایش افضل است. مطابق به فرموده پیامبر صلی الله علیه وسلم «  ذَهَبَ المُفْطِرُونَ الیومَ بالأَجْر» «امروز کسانی که روزه نبودند اجر و ثواب را حاصل نمودند.» بخاری (۲۸۹۰)، و مسلم (۱۱۱۹)
شیخ ابن جبرین طی فتوای گفته است :
روزه دار مسافر اگر محتاج باشد که رفقایش برای او سایه درست کرده و بر او آب بپاشند و شترش را آب دهند و خوراک و… تهیه کنند بهتر آن است که از روزه گرفتن صرف نظر کند تا مزاحم دیگران نشود؛ اما اگر روزه در روند کارش خلل ایجاد نکند افضل آن است که روزه بگیرد، روزه ی فرضی باشد یا نفلی. ( برای مزید معلومات مراجعه شود به  فتوا شیخ ابن جبرین- مورخه ی ۲/۱   در این بابت  )
بنآ بصورت کل گفته میتوانیم :
اگر شخصی در ماه رمضان هنگام سفر روزه اش را نخورد، روزه اش صحیح است مگر آن که روزه برایش زیان آور باشد که در این صورت تأکید می شود روزه اش را بخورد بدلیل حدیث پیامبرصَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ که فرموده: :« لیسَ مِنَ البِرِّ الصیامُ فی السَّفَر»«روزه گرفتن در مسافرت جزو نیکی و عبادت نیست.»  (  بخاری (۱۹۴۶)، و مسلم (۱۱۱۵).
نظریات علماء در مورد روزه مسافر :
ائمه اربعه و جمهور صحابه و تابعین بر این هستند که روزه گرفتن در سفر جایز و صحیح است، و اگر شخص مسافر روزه گرفت، روزه اش منعقد شده و بریء الذمه می شود. (برای مزید معلومات مراجعه نماید به رساله (الموسوعه الفقهیه” ج۲۸ ص۷۳. )
امام ابوحنیفه ، امام شافعی ، وامام مالک بدین رای اند : اگر مسافر توانمندی روزه گرفتن راداشته باشد  ، بهتر است که روزه بگیرد . ومسافر که توان گرفتن روزه را نداشته باشد  بهتر است ،روزه نگیرد .
شیخ محمد بن علی بن محمد بن عبدالله بن الحسن شوکانی میگوید :
‌کسی‌که  روزه  برایش  سخت  و  دشوارو  زیانمند  است  وکسی‌که  به  عمد  می‌خواهد  از  رخصت  رو  بگرداند  و  با  آن  مخالفت‌کند  وکسی‌که  بر  خود  نگران  باشدکه  در  سفر  روزه  بگیرد  ممکن   است  دچار  خودپسندی  و  تظاهر  و  ریا گردد،  برای  همه  این  گونه  اشخاص  روزه نگرفتن  بهتر  است‌.  اگرهیچیک  ازاینها  مطرح  نباشد  روزه‌گرفتن  بهتر  می‌باشد.
به همه حال اگر مسافر با گرفتن روزه دچار مشقت نشوند، روزه گرفتن برایش  بهتر است ولی اگرشخصی مسافر  دچارمشقت ، تکلیف وحرجی میشود ، بهتر است که  که روزه نگیرند.
افضلیت وعدم افضلیت روزه در مسافرت
درمورد افضلیت وعدم افضلیت روزه در مسافرت توجه خوانندگان را به نکات ذیل جلب مینمایم :
حالت اول:
 اگر روزه بودن یا نبودن برای شخص مسافر یکسان باشد؛ یعنی روزه گرفتن بر وی (در سفر) تاثیر (چندانی) نمی گذارد، در این حالت روزه گرفتن برایش بهتر است؛ به دلایل زیر:
۱- ابو درداء رضی الله عنه  در این مورد استدلال میاورد  «خَرَجْنَا مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه وسلم فِی بَعْضِ أَسْفَارِهِ فِی یَوْمٍ حَارٍّ حَتَّی یَضَعَ الرَّجُلُ یَدَهُ عَلَی رَأْسِهِ مِنْ شِدَّهِ الْحَرِّ وَمَا فِینَا صَائِمٌ إِلاَّ مَا کَانَ مِنَ النَّبِیِّ صلی الله علیه وسلم وَابْنِ رَوَاحَهَ. (بخاری:۱۹۴۵).
یعنی: در یکی از سفرها، همراه رسول خدا صلی الله علیه وسلم خارج شدیم. هوا گرم بود تا جایی که مردم از شدت گرما، دستهای خود را روی سرشان می گذاشتند. و از میان ما کسی غیر از رسول خدا صلی الله علیه وسلم و ابن رواحه، روزه نبود.
در این حدیث مشاهده می شود که عده ای از صحابه روزه نبودند و تنها ابن رواحه همراه پیامبر صلی الله علیه وسلم روزه بودند.
۲- روزه گرفتن در اینحالت باعث می شود که فرد مکلف در اسرع وقت تکلیف شرعی خود را انجام داده و بریء الذمه گردد، اما قضاء کردن آنها موجب تاخیر در بریء الذمه شدن انسان است.
۳- روزه گرفتن برای وی در ماه رمضان آسانتر است؛ زیرا معمولا روزه گرفتن در زمانی که غالب مردم روزه نیستند اندکی سخت تر می شود.
۴- روزه گرفتن در ماه رمضان فضیلت بیشتری دارد؛ چرا که انجام عبادات در رمضان افضلتر از دیگر ماههای سال است.
امام شافعی باتوجه به این دلایل ترجیح داده که روزه گرفتن برای کسی که روزه بودن و نبودن برایش یکسان است، بهتر است.
حالت دوم: 
روزه نگرفتن برای وی (مسافر) به حالش سودمند تر است؛ در اینجا می گوئیم: روزه نبودن افضل تر است، و اگر پاره ای از مسائل موجب مشقت بر وی گردد در آنصورت حتی روزه گرفتن بر وی مکروه است، زیرا کسی که در مشقت قرار دارد باوجودیکه الله متعال برایش رخصت داده اما وی از آن رخصت الهی عدول می کند قطعا مرتکب امری مکروه شده است.
 حالت سوم: 
روزه گرفتن برای وی موجب مشقت شدیدی گردد که قابل تحمل نباشد؛ در اینحالت روزه گرفتن بر وی حرام است. به دلیل حدیث مسلم از جابر بن عبدالله رضی الله عنه که گفت:
«أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ خَرَجَ عَامَ الْفَتْحِ إِلَی مَکَّهَ فِی رَمَضَانَ فَصَامَ حَتَّی بَلَغَ کُرَاعَ الْغَمِیمِ فَصَامَ النَّاسُ ثُمَّ دَعَا بِقَدَحٍ مِنْ مَاءٍ فَرَفَعَهُ حَتَّی نَظَرَ النَّاسُ إِلَیْهِ ثُمَّ شَرِبَ فَقِیلَ لَهُ بَعْدَ ذَلِکَ إِنَّ بَعْضَ النَّاسِ قَدْ صَامَ فَقَالَ أُولَئِکَ الْعُصَاهُ أُولَئِکَ الْعُصَاهُ» . وفی روایه : «فَقِیلَ لَهُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ شَقَّ عَلَیْهِمْ الصِّیَامُ وَإِنَّمَا یَنْظُرُونَ فِیمَا فَعَلْتَ فَدَعَا بِقَدَحٍ مِنْ مَاءٍ بَعْدَ الْعَصْرِ» مسلم (۱۱۱۴) .
یعنی: پیامبر صلی الله علیه و سلم در سال فتح مکه بقصد مکه از مدینه بیرون شد وتا اینکه به چشمه آب عمیم‌ (‌دریک  میلی  عسفان‌) رسید، روزه  بود و مردم نیز با وی روزه بودند. به وی عرض ‌کردند که روزه مردم را ‌به مشقت انداخته و مردم به تو چشم دوخته‌اند. بعد ازعصربود، ‌که پیمانه‌ای آب خواستند و از آن نوشیدند و مردم به وی می‌نگریستند، پس گروهی نیز افطار کردند و گروهی همچنان روزه بودند. به ایشان عرض ‌کردند که‌ گروهی همچنان روزه هستند، او  فرمود: آنان نافرمانی کرده وگناهکارند‌‌. (‌چون پیامبر حکم کرده بود که از این رخصت  استفاده‌ کنند وآنان با آن رخصت مخالفت‌ کردند).( برای مزید معلومات مراجعه شود به :الشرح الممتع للشیخ محمد ابن عثیمین رحمه الله .ج۶ ص۳۵۵.
«امام نووی و کمال بن همام گفتند: احادیثی که دلالت بر افضلیت روزه خوردن (در سفر) دارند بر کسی حمل می گردد که با وجود روزه بودن دچار ضرر گردد، و در بعضی از احادیث به این مسئله تصریح هم شده است، و لازمست که (آن احادیث) را اینگونه تاویل نمود، تا بین احادیث جمع کرده باشیم، و این (جمع کردن) بهتر است از اینکه بعضی احادیث را نادیده بگیریم و یا ادعای نسخ نماییم بدون آنکه دلیل قاطعی باشد. و کسانی که روزه گرفتن یا نگرفتن آنرا (در سفر) یکسان می دانند، به حدیث عایشه رضی الله عنها استدلال کردند که: حمزه بن عمرو اسلمی رضی الله عنه – که زیاد روزه می گرفت – به پیامبر صلی الله علیه وسلم گفت: آیا در سفر روزه بگیرم؟ که پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمود: اگر خواستی روزه بگیر، و اگر نه روزه ایت را بخور» متفق علیه». ( الموسوعه الفقهیه ) (  ج۲۸ ص۷۳.)
حکم تصیم سفردر روزماه مبارک رمضان
بر طبق مذهب امام ابوحنیفه ،  امام مالک و امام شافعی ، هرگاه شخصی در شب نیت روزه فردا را بعمل اورد ، ولی در  صبح همان روز تصیم به سفر کرد براین شخصی  جایز نیست که روزه اش را بخورد،  این شخص  باید روزه اش را تاوقت غروب ادامه و  وروزه خویش کامل نماید، زیرا روزه عبادتی است که نسبت به حالت حضر و سفر مختلف است، و هرگاه این دو (حضر و سفر) با هم جمع شوند، حکم حضر بر سفر غالب می گردد. ( برای مزید معلومات مراجعه فرماید : به «حاشیه ابن عابدین » (۲/۴۳۱).
ولی در مذهب امام احمد  برای این شخص جایز است که هرگاه روزه دار در اثنای روز سفر کرد روزه اش را بخورد.  (برای مزید معلومات مراجعه فرماید : به   کتاب: ‏«المغنی»(۴/۳۴۵).‏
اما قول راجح همان رای امام احمد است، به دلیل عمومیت فرموده الله تعالی: «فَمَن کَانَ مِنکُم مَرِیضاً أو عَلَی سَفَرٍ فَعِدَّهٌ مِن أیَّاٍم أَخَر» (بقره : ۱۸۴).«و کسانی از شما که بیمار یا مسافر بودند (و روزه نگرفتند، به اندازه آن روزها) چند روز دیگری را روزه گیرند».
و نیز به دلیل حدیث جابر بن عبدالله رضی الله عنه که گفت: «أنَّ رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم خَرَج عامَ الْفتحِ إلی مکّه فی رمضان فصام حتّی بَلَغَ کُراع الْغمیم فَصَام النّاسُ ثمَّ دعا بقدح منْ ماءٍ فَرَفَعهُ حتی نَظَرَ الناسُ إلیهِ ثمَّ شربَ فقیل لهُ بَعْدَ ذلک إنَّ بعض الناس قدْ صامَ ؟ فقال : « أُولئکَ العُصاهُ، أُولئکَ الْعُصاهُ» وفی لفظ : فقیلَ لهُ إنَّ النّاس قدْ شقَّ عَلَیْهمُ الصِّیام وإنما ینْظرون فیما فعلتَ فدعا بقدح منْ ماءٍ بعد العصر فشرب». ( رواهُ مسلمٌ. ) یعنی: رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم در سال فتح مکه در ماه رمضان بسوی مکه رفت و روزه گرفت و مردم نیز روزه داشتند،  تا به (جایی بنام) کراءالغمیم رسید، آنگاه کاسه آبی خواست، و آن را بلند کرد؛ تا مردم به ایشان نگاه کنند، سپس نوشید، بعد از آن به ایشان گفتند: برخی از مردم روزه گرفتند، پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمود: « آنان نافرمان هستند، آنان نافرمان هستند».  و در روایتی دیگر آمده: به ایشان گفته شد: مردم روزه برایشان دشوار است، منتظرند ببیند شما چکار می کنید، بعد از عصر بود که کاسه ی آبی را خواست و نوشید. مسلم روایت کرده است.
که در این روایت مشاهده می شود با وجود آنکه مردم تا وقت عصر روزه بودند ولی پیامبر صلی الله علیه وسلم در آن هنگام – به دلیل سفر- روزه خود را می خورد.
نظر شیخ الاسلام ابن تیمیه:
 شیخ الاسلام ابن تیمیه رحمه الله  در مورد اینکه : «هرگاه کسی در اثنای روز سفر کند آیا خوردن روزه برایش جایز است  یا خیر  ؟ میفرماید :
دو قول مشهور علما در این مسئله وجود دارند که از امام احمد هر دو قول روایت شده، ولی ظاهرتر آنها اینست که: برای او جایز است، همانطور که در سنن ثابت شده که هرگاه یکی از صحابه در روز به سفر می رفت روزه را می خورد و یادآور می شد که آن جزو سنت پبامبر صلی الله علیه وسلم است، و در صحیح (بخاری) از پیامبر صلی الله علیه وسلم ثابت شده که او نیت روزه در سفر داشت و سپس خواست که کمی آب برایش آورند او نیز روزه اش را خورد درحالیکه مردم وی را می دیدند». ( برای معلومات مزید مراجعه شود به مجموع الفتاوی (۲۵/۲۱۲).
اما باید توجه کرد که  خوردن روزه تا زمانی برایش جایز نیست  ، تا که به سفر خویش اغز نه نموده باشد . وبرای این شخص جایز نیست که در محل اقامتش روزه اش را بشکند.
شیخ  ابن عثیمین در (الشرح الممتع (۶/۲۱۸). مینویسد :
«صحیح آنست که او نباید روزه را بخورد تا آنکه شهر را ترک کند، زیرا او اکنون در سفر نیست هرچند که نیت سفر را دارد، و بخاطر این نیت برای او جایز نیست که (نمازش) را قصر کند تا آنکه از شهر خارج می گردد، و همینطور جایز نیست تا روزه را بشکند تا آنکه از شهر خارج می شود».

ختم