۲۴ ساعت

صـدقـه فطر روزه

  تاریخ نشرجمعه  دوم آگست  ۲۰۱۳ هالند

الحاج امـین الدین « سعیـدی- سـعـیـد افـغـانی »

صـدقـه فطر روزه
« والصدقه  تطفى الخطیئه کما یطفى الماء  النار«  (الترمذی )

(صدقه گناهان را  محو  ونابود مى کند  همانطوریکه  آب آتش را بى  اثر  مى ماند.)

تتبع ونگارش :

الحاجامین الدین «  سعـیـدی–  سعید افغانی »

مدیر مرکز مطالعات ستراتــیــژیکی افغان ومسؤل مرکزفرهنگی د حق لاره– جرمنی

معنى لغوى فطر  روزه را  باز کردن ومعنى صدقه فطر: صدقه روزه  باز کردن  است . در اصطلاح  مراد  از صدقه  آن صدقه  واجبى  است  که با خاتمه  یافتن  رمضان  وبه خاطر باز کردن    روزه پرداخته  میشود .

قبل از همه باید  گفت که فطریه یا زکات فطر هیچ رابطی  به فدیه و کفاره روزه ندارد، این واجبی است که ‏هر مسلمانی موظف است قبل از نماز عید فطر آن زکات را بپردازد، یا خودش بپردازد یا ‏سرپرست او.
صدقه یا زکات فطر چیست؟
همانطوریکه یاداور شدیم : صدقه یازکات فطر یعنی: پرداخت مقدار معینی از قوت (طعام و غذای) که بیشتر میان مردم آن شهر رواج دارد، به عنوان واجب شرعی که به مستحق داده می‌شود.
حکم آن چیست؟
حکم صدقه فطر روزه  واجب است،اگر شخصی بادرنظرداشت اینکه توان پرداخت آنر داشته باشد ، آنر تادیه نه نماید  گناهکار است .
صدقه فصر برکی واجب است :
زکات یا صدقه فطر بر هر مسلمان ، اعم از مرد، زن، پیر، جوان، بالغ، نابالغ، نوزاد، آزاد، برده، غنی، که تا غروب آفتاب آخرین روز رمضان زنده بوده، و غذای و نیاز ضروری یک شبانه روز خود وفرزندانش چیزی اضافه داشته باشد.
و بر شخص واجب است که زکات فطر خود و کسانی را که نفقۀ آنها بر عهده او است مانند همسر وفرزندان و خدمتکارش ، اگر مسلمان باشند ، بپردازد. 
در حدیثی از ابن عمر روایت است: «أمر رسول الله صلى الله علیه وسلم بصدقه الفطر عن الصغیر والکبیر والحر والعبد ممن تمونون».   ( پیامبر – صلى الله علیه وسلم، به دادن زکات فطر از کوچک و بزرگ و آزاد و برده، و کسانی که نفقۀ آنها بر عهده شما است امر فرموده است .) ( حدیث صحیح: نگاه ارواء الغلیل (۸۳۵).
حکمت از مشروعیت آن چیست؟
فایده و حکمت عملی پرداخت صدقه  فطر، طهارت و پاکیزگی روزه‌دار است که خلل و نقصان روزه را جبران می‌کند. همانطوریکه ، سجدۀ سهو  نقصان نماز را جبران می‌کند. اما فایدۀ اجتماعی زکات فطر، تعاون وهمکاری در تأمین غذای بینوایان در روز عید و رمز فراموش نکردن فقرا و نیازمندان است، که به شکل عمومی و تکلیف شرعی واجب شده است.
از ابن عباس روایت است : «فرض رسول الله – صلی الله علیه وسلم ، زکاه الفطر طهره للصائم من اللغو و الرفث، و طعمه للمساکین فمن أداها قبل الصلاه فهی زکاه مقبوله، و من أداها بعد الصلاه فهی صدقه من الصدقات». ( پیامبر  صلی الله علیه وسلم ، زکات فطر را به عنوان پاک کنندۀ روزه‌دار از سخنان بیهوده و دشنام، و بعنوان رزق و خوراکی برای مساکین واجب کرده است. پس هر کس آنرا قبل از نماز (عید) بدهد، آن زکاتی است مقبول، و هر کس آنرا بعد از نماز عید پرداخت کند صدقه‌ای همچون (سایر) صدقات است (به عنوان زکات فطر محسوب نمی‌شود) ( حدیث حسن است: روایت امام ابو داود (۱۶۰۹) و ابن ماجه (۱۸۲۷).
زمان پرداخت زکات یا صدقه فطر:
در مورد زمان پرداخت صدقه فطر حکم  اکثریت مطلق از احادیث نبوی  همین است که :  صدقه  فطر  هنگام  طلوع  فجر  روز عید رمضان  پرداخته شود .
از جمله در حدیثی که از :  ابن عمر رضی الله عنه ، روایت شده آمده است : که پیامبر صلی الله علیه وسلم هدایت  فرموده اند که :« زکات فطر قبل ازخروج مردم برای نمازعید ، تادیه  » ( حدیث شمار  ۱۵۰۳  امام بخاری ) .
 لیکن  تقاضاى  حکمت  ونصب  العین  وجوب آن در این  است که این وجیبه  باید چند  روز قبل  از عید  رمضان  صورت گیرد تا صدقه فطر به  بدسترس مستحقین  ونیازمندان قرار کیرد .
 در حدیث  ابن عمر رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ  آمده است : «و کانوا یُعطُون قبل الفطر بیوم أو یومین »( رواه بخاری ۱۵۱۱)  یعنی:« آنها زکات فطر را یک یا دو روز قبل از عید پرداخت می کردند»
قابل یاد آوری است ، آنعده از مسلمانان که صدقه فطر خویش را بعد از نماز عید فطر تادیه مینمایند ، به عنوان صدقه فطر قبول نمی گردد .
وحکم آن در حدیثی که ازابن عباس روایت گردیده است  چنین بیان گردیده است : «  مَنْ أَدَّاهَا قَبْلَ الصَّلَاهِ فَهِیَ زَکَاهٌ مَقْبُولَهٌ وَمَنْ أَدَّاهَا بَعْدَ الصَّلَاهِ فَهِیَ صَدَقَهٌ مِنْ الصَّدَقَاتِ  » ( ابو داود (۱۶۰۹)وحاکم ۱/۴۰۹ (۱۴۸۸).
(…پس هر کس قبل از نماز (عید) آن را بپردازد به عنوان زکات فطر قبول است و هر کس بعد از نماز آن را بدهد صدقه ای همچون سایر صدقات خواهد بود).
مقدار صدقه  فطر:

قبل از همه باید گفت که مقدر صدقه فطر بر شخص بالغ ونابالغ  یکسان  میباشد . صدقه فطر روزه  یک صاع از غذا ، غذای که  مصرف آن در میان مردم بیشتر رواج دارد، مانند  برنج ، گندم و خرما و غیره.
در حدیثی از ابو سعید خدری – رضی الله عنه – روایت است که گفت: «کُنَّا نُخْرِجُ فِی عَهْدِ رَسُولِ الله صلی الله علیه وسلم ،یَوْمَ الْفِطْرِ صَاعًا مِنْ طَعَامٍ، وَکَانَ طَعَامَنَا الشَّعِیرُ وَالزَّبِیبُ وَالأَقِطُ وَالتَّمْرُ». (بخارى:۱۵۱۰) ( ما در زمان رسول ‏الله صلی الله علیه وسلم یک صاع از طعام را صدقه فطر می‌دادیم. و طعام ما در آن  زمان : جو، کشمش، کشک و خرما بود).
در حدیثی از ابن ِ عُمَرَ رَضِیَ اللَّه عَنْهُمَا  روایت  است  « فَرَضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وسلم زَکَاهَ الْفِطْرِ صَاعًا مِنْ تَمْرٍ أَوْ صَاعًا مِنْ شَعِیرٍ، عَلَی الْعَبْدِ وَالْحُرِّ، وَالذَّکَرِ وَالأُنْثَی، وَالصَّغِیرِ وَالْکَبِیرِ، مِنَ الْمُسْلِمِینَ، وَأَمَرَ بِهَا أَنْ تُؤَدَّی قَبْلَ خُرُوجِ النَّاسِ إِلَی الصَّلاهِ. (بخاری:۱۵۰۳)
یعنی: ابن عمر رضی الله عنهما می گوید: رسول ‏الله صلی الله علیه وسلم صدقه فطر را  بر مرد و زن،  بزرگ و کوچک،  برده و آزاد مسلمان، فرض قرار داد و مقدار آن را یک صاع خرما و یا یک صاع جو، تعیین فرمود. و دستور داد تا قبل از نماز عید فطر، پرداخت گردد.
پیمانه صاع :
پیمانه صاع عبارت از  پیمانۀ نبوی است که برابر چهار مشت مرد میانه می‌باشد، که با وزن گرمها تقریباً دو کیلو و چهار صد گرم می‌باشد.
پس روشن می شود که زکات فطر باید یک صاع از طعام باشد وهرصاع برابر با چهارمد است.
و در معاملات امروزی به(۲کیلو و۴۰۰گرم تا۲کیلو و۵۰۰گرم) تعبیر شده است واین قول علمای مذهب شافعی وبرخی دیگری از علما ء هم میباشد .
شیخ الاسلام ابن تیمیه رحمه الله می فرماید:
زکات فطر پرداخت می شود از مواد غذای معروف وبهتر  (منطقه)مانند برنج وغیره ،اگرچه شخص توان پرداخت موارد مذکور در حدیث را هم داشته باشد واین قول اکثر علما واصح اقوال است، که همانا اصل در دادن آن مساوات وبرابری با فقرا است. (الفتاوی الکبری ۴۵۵/۴) .

ابن قیم جوزی رحمه الله می فرماید:
این چند مورد از حبوبات (گندم- جو-خرما و…)که در احادیث آمده نشانگر آن است که در آن زمان در مدینه منوره غذای غالب مردم همین چیزها بوده و اگر درجایی یا زمانی دیگر غذای معروف وغالب چیز دیگری باشد باید ازآن بپردازند اگرچه غذایشان غیرازحبوبات، مثل شیروگوشت و ماهی باشد. واین قول جمهور علما وقول ارجح است ومقصود از پرداخت زکات فطر یکسانی با مساکین است، درطعام روزعید، یعنی غذای مسکین هم درآن روز همانند بقیه مردم باشد.( اعلام الموقعین ۳/۱۲).
و این ردی است بر عمل کسانی که فقط به دادن گندم بسنده می کنند وخودشان از بهترین طعام در طول سال وروز عید استفاده می کنند.
اما دادن خوراکی های دیگر مانند لوبیا و روغن و نخود و غیره،چنانکه بعنوان غذایی معمولی در سرزمینی استفاده می شد، بطوریکه کسانیکه از مساکین فطریه را دریافت می کنند ،می تواند با آنها برای روز عیدشان غذایی درست کنند جایز است وگرنه بهتر است که طعامی داده شود که بتوانند با آن در روز عید برای خود غذایی فراهم آورند که با بقیه فرقی نداشته باشد.
پرداخت پول نقد درصدقه فطر
پرداخت پول نقد در زکات فطر روزه ،عوض قیمت  مواد خورکی  شرعآ جواز داشته ، وکدام ممانعتی شرعی بخصوص در شرایط امروزی ،در آن وجود ندارد .
ولی هستند علمای که :در دادن پول نقد به جای طعام به عنوان زکات فطر مخالفت نموده واستدلال  میاورند که این تادیه  پولی ، مخالفت صریح با نصوص  اسلامی است . چون زکات فطر عبادت است واصل در عبادت توقیفی بودن است وخدا ورسولش صلی الله علیه و سلم حکمت آنرا بهتر می دانند.
امام نووی رحمه الله می فرماید:
عامه فقها دادن قیمت(پول) به جای طعام را جایز ندانسته اند، چون اگردادن پول جایز می بود خدا و رسول صلی الله علیه و سلم آن را بیان می فرمودند . زیرا پیامبر صلی الله علیه وسلم  در زمان خویش بادرنظرداشت اینکه پول وجود داشت ولی زکات فطر روزه را از طعام پرداخت نمود ه اند ،و اگر این‌کار جایز می‌بود حتماً آنرا هدایت میفرمود .
آنان استدلال میاورند که : «طعمه للمساکین» یعنی: طعام و خوراکی است برای بینوایان  وکسانیکه  ، آنرا از طعام می‌دهد هیچ عالمی در صحت عمل او خلاف ندارد .

  این قول امام شافعی وامام احمد و امام مالک رحمه الله علیهم است. (برای مزید معلومات مراجعه شرح امام نووی بر صحیح مسلم) .
ولی امام حنیفه  رحمت الله علیه ، پرداخت قیمت طعام را در صدقه فطر ،جایز می‌داند، واستدلال  می اورد که : هدف عمده واساسی از آن دفع حاجت مساکین و بینوایان  است، و این هدف میتواند به پول هم بر اورده شود ، در حالیکه در شرایط فعلی مردم به پول ضرورت اشد دارند.
مستحقین  زکات یا صدقه فطر:
زکات فطر به همان اصنافی که استحقاق زکات را دارند باید پرداخت شود . طوریکه تفصیل  کلی آن  در ( آیه ۶۰ سوره توبه ) به تفصیل  بیان شده است :
«إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاء وَالْمَسَاکِینِ وَالْعَامِلِینَ عَلَیْهَا وَالْمُؤَلَّفَهِ قُلُوبُهُمْ وَفِی الرِّقَابِ وَالْغَارِمِینَ وَفِی سَبِیلِ اللّهِ وَابْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَهً مِّنَ اللّهِ وَاللّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ»
یعنی:«صدقات تنها به :
۱- فقرا :هدف از فقرا کسانی اند که مال  اندکی در اختیار دارند ولی از نفقه وضروریات اولاد خویش برامده نمیتواند، واندازه مال ودارایی  شان به حدی نمیرسد که برآنان زکات واجب گردد.
۲-مساکین : هدف از مساکین کسانی اند که برای نفقه چیزی ندارند ، بادرنظرداشت اینکه کار میکنند ولی معاش شان به حد کافی نمی رسد . ویا معیوب هستند ، یا مریض اند که توانمندی شغلی وکاری را ندارند .
۳- عاملین : ( مامورین بخش زکات ) ویا به اصطلاح کسانیکه مصروف جمع اوری زکات آند ، این عده اشخاص با در نظرداشت اینکه معاش معین  دارند ، ولی با آنهم از اینکه  وخت خویش را در جمع اوری زکات بمصرف میرسانند ، بنآ دادن صدقه فطر برایشان جواز دارد .
۴- مؤلفه القلوب : عبارت از کسانی اند که :دلشان به دست آورده می‏شود(تازه مسلمان شده اند)
۵- رقاب : عبارت از کسانی اند که در قبضه دیگران آمده باشند ، مثلآ زندانیان ،ازادی بردگان  ویا آنعده اشخاصیکه  در قرض گرفتار باشند .
۶- غارمین : عبارت ازکسانی اند که قرضدار ویا در یک معامله تجاری متضرر شده باشند ، که توان پرداخت قرض ویا امکانات پرداخت ضرر را ندارند .
۷- مجاهدین فی سبیل الله
۸-ابن سبیل  عبارت از اشخاصی است که در وخت سفر به کمک محتاج گردیده باشند ، بادر نظرداشت اینکه شاید در خانه خویش مال را دارا باشند .
این  به عنوان فریضه از جانب خداست و خدا دانای حکیم است».
ولی چنان چه در فرموده پیامبرصلی الله علیه وسلم  به آن اشاره شد: «زَکَاهَ الْفِطْرِ طُهْرَهً لِلصَّائِمِ مِنْ اللَّغْوِ وَالرَّفَثِ وَطُعْمَهً لِلْمَسَاکِینِ» «زکات فطر پاک کننده روزه دار از سخنان بیهوده و فحش و ناسزا است و طعامی برای مساکین می باشد»(صحیح سنن ابن ماجه۱۴۸۰- ابو داوود۱۵۹۴) پس فقرا و مساکین شایسته ترین اصناف به پرداختن زکات فطر هستند .
یــادداشت :
پس برمسلمان  حرام است که زکات فطر روزه خویش رابه بعد از نماز عید فطر  به تأخیر بیندازد. چنانچه بدون عذر آن را بعد از نمازعید به تاخیر به  اندازد ،از او به عنوان صدقه ی فطر قبول نمیگردد . ولی اگر شخصی بنا بر عذری نتوانست قبل از نماز عید زکات فطرش را تادیه نماید ، از جمله اگر کسی در مسافرت باشد و در خانه کسی  را نداشته باشد که در غیاب او زکات فطرش را تادیه کند ، مسلمان  به خاطر این تأخیر گناهکار  نمی گردد ، چون معذور است.   ختم