۲۴ ساعت

ادبیات دری

تاریخ نشر جمعه  ۱۸ اپریل  ۲۰۱۴ هالند

محترم سید همایون شاه (عالمی)

ادبیات دری

قسمت دهم

واژه شناسی در زبان دری پارسی

در قسمت دهم ادبیات دری و بعضی قسمت های بعدی خواهان نشر کتاب (واژه شناسی) هستم، این کتاب توسط استاد محمد حسین یمین تألیف گردیده و در دانشگاه ادبیات دری پوهنتون کابل تدریس میگردد، قبل از نشر کتاب مختصراً به معرفی مؤلف می پردازیم.

محمد حسین یمین فرزند محمد حسن در سال ۱۳۱۵ خورشیدی در ناحیۀ اول گذر آقای شهر چاریکار ولایت پروان دیده به جهان گشود. تعلیمات ابتدائیه را در مکتب های متداول خانگی به مدت کوتاهی فراگرفت و در سال ۱۳۲۲ خورشیدی شامل لیسه نعمان شهر چاریکار شده و در سال ۱۳۳۴ تحصیلات خود را به درجۀ بکلوریا به پایان رسانید.

محترم پوهاند محمد حسین یمین

استاد یمین پس از فراغت از لیسۀ شامل دانشکدۀ ادبیات کابل شد و در سال ۱۳۳۹ خورشیدی از دانشکده فارغ و شامل مسلک معلمی گردید و از سال ۱۳۴۰ خورشیدی به حیث استاد زبان و ادبیات در لیسه های غازی، نادریه و دارالمعلمین کابل ایفای وظیفه نمود.

پوهاند یمین در سال ۱۳۵۰ خورشیدی در کادر علمی دانشکدۀ زبان و ادبیات، دیپارتمنت زبان و ادبیات پارسی دری، کسب شمولیت نمود که تا کنون به حیث استاد در دانشکدۀ زبان و ادبیات دانشگاه کابل ایفای وظیفه می نماید.

استاد یمین در سالهای ۱۹۸۸ م و ۱۹۸۹ م دورۀ تحصیل ماستری را در دانشگاه دولتی تاجیکستان که درآنوقت یکی از جمهوریت های شوروی بود، تکمیل نمود و پس از آن در سالهای ۱۹۹۰ و ۱۹۹۱ م دکتورای خویش را نیز در رشتۀ فلالوژی، از دانشگاه تاجیکستان بدست آورد. موصوف دارای رتبۀ دولتی (مافوق) بوده و رتبۀ علمی (پوهاند) یا پروفیسور را دارا میباشد.  

و اینک به شرح کتاب واژه شناسی می پردازیم.

مقدمه:

 واژه کوچکترین واحد بامعنای زبان، سنگ پایۀ اساسی در تأمین ارتباط میان آدمیان و یک عنصر سحرآمیز در افاده و انتقال فکر و احساس به دیگران میباشد؛ عنصر سحر آمیز بدین معنا که در عرصه های گوناگون زمانی یک واژه کار یک جمله، یک پارا گراف و یا چند جمله را میکند؛ محض یک واژه، قلبی را می آزارَد و نفرین بار می آوَرَد و یا فقط یک واژه بابی از شادی و سرور را بر روی دیگران می گشاید.

        در تاریخ بشریت بسا دیده شده است که با یک واژه تنی برباد رفته و یا با یک واژه سری سزاوار تاج افتخار گشته است؛ در هر زبانی هستند واژه هایی که سعد و یا نحس تلقی میشوند؛ مثلاً واژه هفت، در فرهنگ مان سعد الاعداد است، یا در یکجا واژۀ سیزده نحس است و در جایی دیگر واژه سی و نه.

تداوی روانی از طریق واژه یگانه وسیلۀ مؤثر برای یک روان پزشک در عرصۀ کار اوست؛ قدرت سحرآمیز واژه در هپنوتیزم واضحاً قابل درک است؛ در اسلوب شناسی بخش بزرگ پژوهش را واژه احتوا میکند. در این ساحه انواع به خصوص، ساخت مشخص و طرز کار برد ویژه واژه ها مورد توجه و قابل تعبیر و نتیجه گیری است.

      اگر واژه نبود بعضاً درد ها ناشناخته میماند و طبیب درمانده از تشخیص. در نبود واژه نه اشیا نامی داشت و نه پدیده ها پیامی؛ واژه اصولاً معرف شخصیت و نمایندۀ پایه و مایۀ گوینده است. گستردگی و تنوع سرشت عالی و کفایت واژه و واژه سازی در گزینش نام اختراعات و پدیده های علمی – تخنیکی معاصر شایستگی و توانمندی زبان یک جامعه و علو مقام فرهنگی او را مینماید.

     به قول معروف در آغاز واژه بود و واژه نزد خدا (ج) به فحوای قرانکریم مقام والای انسان آنگاه تثبیت شد که اسماء را آموخت و اشیاء را در قالب واژه ها بر فرشته گان عرضه کرد. پس باید به واژه جداً اعتناء کرد و آنرا شناخت.

     واژه شناسی واژه را از زوایای مختلف مورد تدقیق و بررسی قرار داده آنرا از دریچۀ ساخت و معنا در ساحۀ ریشه یابی و کاربردی مطالعه میکند؛ واژه شناسی گروه های معیین واژه ها را در یک زبان به گونۀ مشخص تحلیل و تفسیر مینماید و یا در روند زمان به تحقیق روی واژه ها در یک زبان یا در مقایسه با زبان دیگر میپردازد؛ تعیین هویت واژه، ارائه شناسنامه، تاریخی واژه، بیان ارزشهای ساختار بیرونی و درونی واژه از موضوعات عمدۀ واژه شناسی است.

    این دانش واژه را به موازین علمی و متود های مشخص زبانشناسی به صورت همزمانی و درزمانی ارزیابی و معرفی میکند. واژه شناسی منحیث یک مضمون عمده در مؤسسات عالی تحصیلی و دانشکده های فلالوژی حایز ارزشمندی بزرگ است.

     اینجانب (یمین) از آغاز تجویز این رشتهء زبانشناسی در دیپارتمنت پارسی دری دانشکدۀ زبان و ادبیات در دانشگاه کابل مسئولیت تدریس آنرا داشته ام که کتاب حاضر ثمرۀ تجارب درسی چندین ساله در این بخش میباشد، متوقعم که با نشر آن خدمات ناچیز فرهنگی انجام شده باشد.

۱ –  واژه شناسی یا:

Lexicology

      Lexicology is the part of linguistics which studies words. This may include their nature and function as symbols, their meaning, the relationship of their meaning to epistemology in general, and the rules of their composition from smaller elements (morphemes such as the English -ed marker for past or un- for negation; and phonemes as basic sound units). Lexicology also involves relations between words, which may involve semantics (for example, love vs. affection), derivation (for example, fathom vs. unfathomably), usage and sociolinguistic distinctions (for example, flesh vs. meat), and any other issues involved in analyzing the whole lexicon of a language.

۱—۱ موضوع واژه شناسی

واژه طبقۀ میانین و بدنۀ اصلی زبان را تشکیل میدهد، البته طبقۀ زیرین آنرا ساختمان فونتیکی یا آوایی و زیرینش را نظام دستوری یا صرفی – نحوی می سازد. آنگاه که انسان سخن می گوید واژه ها را بکار میبرَد که هر کدام آن متشکل است از واحد های صوتی زبان و هر یک تحت ضوابط و معیار های مشخص دستوری باهم بافت خورده است. در کاربرد واژه گوینده و شنونده از همه اولتر به معنای واژه می اندیشند تا به ترکیب آوایی و ساخت دستوری آن.

         با درنظر داشت نکات بالا واژه بیشتر زمینۀ بررسی و تحلیل سه بخش زبانشناسی میباشد: واج شناسی (فونولوژی) واژه شناسی (لوکسیکولوژی) و دستور زیان (گرامر) فونولوژی و دستور در بخش های جداگانه مطالعه و پژوهش میشود. اینجا سخن بر سر واژه شناسی یا (لوکسیکولوژی) است. لکسیکولوژی مشتق از ریشۀ یونانی (لکسیکوس) به معنای واژه و (لوجوس) به معنای علم میباشد. واژه شناسی علمی است که از ساختار واژه گانی (لوکسیون) یک زبان بحث میکند. در ساحۀ واژه شناسی یک بخش ویژۀ آنرا (سیماسیولوژی) احتوا مینماید.

Semasiology(from Greek: σημασία (semasia) “signification, meaning” σημαίνω (semaino) “indicate, signify”) is a discipline within linguistics concerned with the question “what does the word X mean?” It studies the meaning of words regardless of their phonetic expression. Semasiology departs from a word or lexical expression and asks for its meaning, its different senses, i.e. polysemy. The opposite approach is known as onomasiology.

در این ساحه واژه از نگاه معنا مورد بحث و بررسی قرار میگیرد. موضوع عمدۀ سیماسیولوژی عبارت است از مطالعۀ معنای واژه، انکشاف و دگرگونی آن و نیز دسته بندی تحولات معنوی واژه به حیث عوامل عادی و اساسی زبانشناختی.

        چون ساختار واژه گانی زبان محتوی همه واژه های زبان است که در روند شکل گیری و تکامل آن از طرف گوینده گانش به وجود آمده و مورد کاربرد روزمرۀ همه گانی قرار دارد، بنا بر آن در ارتباط به ساختار واژه گانی واژه های اصلی و قرضی و از نگاه کاربرد؛ مثلاً: واژه های فعال و غیر فعال، واژه های حرام و جانشین آن، واژه های کهنه و نو در واژه شناسی زمینۀ تدقیق قرار داده میشود.

        بخش عمدۀ دیگر را در واژه شناسی فرهنگ نگاری احتوا مینماید که عبارت از (لوکسیکوگرافی) میباشد.

Lexicography:is divided by two related disciplines:

Practical lexicography is the art or craft of compiling, writing and editing dictionaries.

Theoretical lexicography is the scholarly discipline of analyzing and describing the semantic, syntagmatic and paradigmatic relationships within the lexicon (vocabulary) of a language, developing theories of dictionary components and structures linking the data in dictionaries, the needs for information by users in specific types of situation, and how users may best access the data incorporated in printed and electronic dictionaries. This is sometimes referred to as ‘metalexicography’.A person devoted to lexicography is called a lexicographer.

درین ساحه بحث روی انواع فرهنگ ها از گونۀ فرهنگ تفسیری، فرهنگ سینونیمی و ترمنولوژی، آتوگرافی یا درست نگاری – آرفوایپک یا درست تلفظ کنی، فزیولوژی و نظایر آن صورت میگیرد. مطالعۀ واژه گان زبان همچنان موضوع ریشه شناسی را که بخشی از زبانشناسی است دربر میگیرد، در ریشه شناسی با تحلیل عناصر سازندۀ واژه، با ارائۀ ریشۀ اصلی که بر آن اساس گذاشته شده، با ایضاح اختلاف واژه از شکل نخستین آن در زبان مادر، اصلیت و اشتقاق واژه نشان داده میشود.

         طوریکه گفته شد واژه گذشته از واژه شناسی موضوع بحث بخشهای دیگر زبانشناسی را نیز تشکیل میکند؛ بنا بر همین اساس واژه شناسی با عرصه های دیگر زبانشناسی از قبیل آوا شناسی (فونوتیک) دستور زبان (گرامر) و با سبک شناسی (استلستسک) ارتباط مستقیم و نزدیک دارد.
  رابطه میان واژه گان و آواشناسی در تحقیقات زبان موضوع دلچسپی را تشکیل میکند. اولتر از همه این ارتباط را این موضوع نشان میدهد که واژه متشکل از کوچکترین واحد صوتی بی معنا و مفارق زبان؛ مثلاً در انگلیسی LOP  (قُله) و –  LIP (مشت) و یا در پارسی دری (کار) و (تار) با تعویض یک واج در واژۀ جداگانه اند. همچنان با تغییر جای ترکیبواژه گونه های مختلف واژه ها ایجاد میگردد؛ مثلاً در زبان انگلیسی با تحمل فشار شدید در هجای دوم واژه ها

 (توهین کردن)Insult

(هدایت کردن) Conduct

این واژه ها فعل و اسم اند و اما با تغییر فشار شدید به هجای اول آنها، هردو واژه اسم میشوند. به همین گونه در زبان پارسی دری واژه های (ماهی) و (مردی) با فشار شدید بر هجای اول فعل به معنای (ماه هستی ) و (مرد هستی) اما با انتقال فشار شدید بر هجای دوم یعنی (ماهی) و (مردی) هردو اسم میگردد. ارتباط میان واژه شناسی و دستور زبان گوناگون و زیاد است و آنرا در ساختار واژه ها یعنی در بخش مورفولوژی به حیث نمونۀ واژۀ (تطبیق) در صورت جمع به شکل (تطبیقات) که جمع تطبیق نیست بلکه معنای آن مشتق و تعلیم میباشد؛ و یا در انگلیسی در صورت مفرد

 یعنی پند و مشوره و در صورت جمع Advice

 اطلاع و خبر رسانی معنا میدهد؛ همچنان واژه Advices

  به معنای صدمه، آزار و خساره وDamage

 به معنای غرامت و پاداش است.Damages

(مادر ) در ساختار لغوی زبان  پارسی دری یک واژۀ اصلی است اما از نگاه دستور زبان (مورفولوژی) اسم میباشد که شکل جمع آن (مادران) بوده و میتواند در شکل اضافی با کسرۀ آخر اداء شود؛ چون ((مادر طفل))؛ و یا ((باغ)) از نظر دستور اسم است که با پسوند (-چه) اسم مصغر میشود و به شکل (باغچه)، اما پسوند (- چه) با واژۀ آلو صورت مصغر اسم نه ، بلکه یک واژۀ نو است به شکل (آلوچه).

         به همین گونه وابسته گی واژه شناسی را با نحو، بخش دیگر دستور زبان نیز میتوان به وضاحت مشاهده کرد؛ مثلاً با درنظرگیری فشار نحوی در جمله معنای یک واژه تغییر مینماید؛ چنانچه در جملۀ (( من همه چیز را خورده نمی توانم.)) واژه (همه چیز) هر گاه با فشار شدید تر بر واژه (خورد) وارد گردد آنگاه (همه چیز) به معنای (بعضی چیز) میباشد و جمله به مفهوم ( من بعضی چیز را خورده میتوانم.) است.

        همچنین در ارتباط نزدیک میان واژه شناسی و سبک شناسی در انتخاب واحد های زبانی در یک اثر به خودی خود آشکار میسازد که انتخاب واحد های واژه گانی در سبک و بیان اهداف در حالات مختلف یکی از عوامل بزرگ ارائه معنا در کار ارتباط برقرار کنی میان افراد میباشد؛ دیدگاه های سبکی اشکال واژه ها منحصر است به امکانات اشتقاقی و همچنان به کفایت و شایسته گی زبان. برای یک خواننده بدون بعضی آگاهی ها از معنای تضمینی و تاریخ واژه ها، بدون درک تصورات نهفته در ریشۀ واژه ها و بدون فهمیدن مختصات سبکی آنها نمیتواند به مفهوم واقعی یک متن ادبی پی ببرد.

         واژه شناسی از نظر پژوهش به سه گونه جدا میشود: عمومی، خصوصی و مقایسی.

 (General Lexicology) نخست – واژه شناسی عمومی  

آنست که در آن ویژگیهای همه گانی واژه ها و واژه گان، قطع نظر از زبان خاصی مطالعۀ میشود. در این گونه واژه شناسی حادثه ها و مشترکات ویژۀ همه زبانها در سطح جهانی مورد بررسی و پژوهش قرار میگیرد.

:( Special Lexicology)دوم – واژه شناسی خصوصی   

آنست که در آن مشخصات و ویژه گیهای واژه ها و واژه گان یک زبان در دو جناح، هم به صورت تشریحی و هم به شکل تأریخی میتواند مطالعه شود. با در نظرگیری این نکته در زمینه واژه شناسی دو شاخۀ جداگانه پیدا میکند:

:(DescriptiveLexicology)– 1—- واژه شناسی تشریحی

آنست که در آن عملکرد واژه ها و واژه گان یک زبان و ساختار به خصوص آنها، منحیث ویژه گی ذاتی نظام آن زبان در یک برهۀ زمانی مطالعه میشود.

: (Historical Lexicology (– واژه شناسی تاریخی– ۲

مطالعۀ سیر تکامل واژه گان یک زبان به ویژه عناصر بسیط آن موضوع واژه شناسی تاریخی را تشکیل میکند و آن ریشه شناسی را نیز احتوا میکند. این شاخۀ زبانشناسی اصل واژه های مختلف، تحول و انکشاف آنها را مورد بحث قرار داده تأثیرات زبانی و غیر زبانی را در ساخت، معنا و کاربرد واژه ها توضیح میدهد. چه زبان واقعیتی است از تفکر و تفکر توأم با انکشاف جامعه تکامل میکند، پس زبان و واژه گان آن باید در پرتو تاریخ جامعه مطالعه گردد.

: (Comparutive Lexicology (–سوم – واژه شناسی مقایسی

در سالهای اخیر آثار زیادی برای تهیه اساسات نظریاتی که بر مبنای آن بتواند واژه گان زبانهای مختلف مقایسه و تشریح شود  نیز می نامند.(Contrastive– Lexicology)نوشته شده است. این بخش جدید ارتباطی مطالعۀ زبانها را

واژه شناسی مقایسی هم واژه گان زبانهای خویشاوند و هم واژه گان زبانهای غیر خویشاوند را مقایسه میکند؛ مثلاً واژه شناسی مقایسی زبانهای ایرانی، زبانهای پارسی دری و انگلیسی و یا واژه شناسی مقایسی زبانهای پارسی دری، عربی ، پارسی دری ترکی …..

         به تأسی از مطالب بالا میتوان نتیجه گرفت که واژه موضوع اساسی واژه شناسی در سیماسیولوژی از نگاه معنا، در قسمت ترکیب واژه گانی از نگاه جایگاه، در مطالعۀ تأریخی از نگاه ریشه، در زمینۀ سبک شناسی از نظر ویژه گی اسلوبی آن و در ساحهء فرهنگ نگاری از نظر ارزش بیان و احتوای مفاهیم مختلف مورد پژوهش قرار میگیرد.

سید همایون شاه (عالمی )

 ۱۸ اپریل ۲۰۱۴ م

کابل – افغانستان