۲۴ ساعت

چوب بازی و (اتن) رقص ملی افغانستان

تاریخ نشر جمعه  پنجم  سپتامبر ٢٠١۴ هالند

محترم نصرالدین سلجوقی

 چوب بازی و (اتن) رقص ملی افغانستان

نصرالدین سلجوقی

رقص های ملی در اکثر کشور های جهان به مشاهده میرسد و در افغانستان (اتن) به عنوان رقص ملی ما اجرا می شود که این رقص همواره درایام سرور – جشن های استقلال – روز های ملی – در میله های عنعنوی نوروز باستانی و زمانی حین فتوحات و کودتا ها توسط مردم اجرا میشود. با تاسف آنانیکه تعصبات قومی را همواره دامن میزنند اتن ملی را نیز سیاسی نموده اند و اجرای آنرا خاص به ملیت پشتون ها نسبت میدهند که چنین نیست. این اتن نه تنها مربوط به تمام ملیت های افغانستان تعلق دارد  بلکه در ایران – کردسان ها – ترکیه و کشور های اروپائی وغربی هم با مراسم و حرکات متفاوت خاصی به عنوان رقص ملی اجرا می شود.

معنی کلمه( اتن) را تا اکنون نتوانستیم در هیچ یک از لغت نامه ها دریابیم ولی گفته شده که کلمهء بوده است یونانی چنانچه یونانی ها هم اتن می نمایند و همچنان اتن های یونان قدیم هم مشابه است به اتن های فعلی که در بین افغان ها رواج دارد  . گویند که که اتن قدامت تاریخی ۲۲۰۰ ساله داردو مصری ها به این عقیده بودندکه رب النوع شان نیز اتن نموده و نیاکان شان هم سحر و جادورا از اتن فراگرفته اند و منجمین با درنظرداشت حرکات مختلف سمبولیک کاینات نظام شمسی حرکت هر ستاره و موقعیت هر سیاره را با حرکات خاص آن به بینندگان نشان میدادند.

از نوشته های (هیروکلیف) که در معبد قدیم مصر نگارش یافته چنین استباط شده که پادشاهان قدیم مصر هم مکلف بودند تا اتن شاهی  را اجرا نموده و این اتن  را در حضور رب النوع خود با بسیار عجز و آهستگی اجرا می نمایند. بنابر اطلاعاتی از مجسمه های یونان قدیم برای هر رب النوع اتن مخصوص اجرا میشده چنانچه اتن و نمایش معروف  از نمایشنامه (دیونیسوس) در حضور الا هه اجرا شده است. و هم باید علاوه نمود  که در تاریخ یونان نمایشنامه و تئاتر در همان مقطع زمانی توسط اشخاص مسلکی و فهمیده به شکل دسته جمعی اجرا می گردید . اتن چی های خوب که آواز خوان های خوبی هم بودندبا پوشیدن لباس های پهن و فراخ و بوت های نوک تیزحرکات دسته جمعی ان را که جزء عنعنات شان بود اجرا میکردند. مشهور ترین اتن چی یونان عبارت بود از (ایمیلیا) که همواره در نمایشنامه ترازیدی (کودکس) با اجرای کمیدی های هیجانی سکینس ظاهر می شد.

در یونان قدیم اتن دیگری هم تحت عنوان (اکروباتیک) اجرا می شد که اجرا کنندگان آن هنرمندانی بودند دارای تعلیمات عالی که از دوران طفولیت به فراگیری این هنر می پرداختند. برگذاری فستیوال های اتن هم در یونان قدیم مروج بود که این فستیوال ها بمرور زمان با اجرای حرکات ورزشی و تربیتی در آن محیط به عنوان یک فرهنگ شناخته شد. طوریکه مشاهده میشود اجرای اتن های یونانی ها با اتن های افغانستان مشابهت کلی دارد. یونانی ها اتن را با اسلحه اجرا می نمودند. اتن چی ها با حمل اسلحه در دو گروه وارد میدان شده با حرکات مختلفی که یک گروه حمله میکرد و گروه دیگر از خود دفاع می نمود که اجرای همچو اتن ها به عوض خوشحالی گاهی هم موجب مرگ و میر می گردید. اتن با اسلحه تحت نان (سپارتا) بسیار معروف بود که حتی مردم به فرزندان خود از کودکی آنرا می آموختند چنانچه در افغانستان اجرای اتن به عنوان یک ورزش باستانی بین افغان ها مروج می باشد و بچه های افغان هم هر جا که اتنی راه اندازی می شود کلان ها را در اجرای آن تعقیب می نمایند. در بین پشتون ها ضرب المثل معروفب است که مادامیکه فرزندان شان به سنین ۱۲ و ۱۴ میرسند می گویند که: ( نوی په اتن راغلی) یعنی که نو به اتن آماده شده است. باید متذکر شد که  اجرا کنندگان اتن در یونان  مردمانی بودند بسیار جنگجو – سلحشور که از قدیم به اجرای آن می پرداختند همچنان گفته آمده است که حتا فلاسفه ها اتن چی های خوبی بودند چنانچه از سوفوکل – افلاطون – سقراط هم یاد شده که در اجرای اتن ماهر بوده اند و همچنان در وقت محاصره (کریت) سقراط هم به خاطر آزادی اتن را با اجرای حرکات مخصوص تمثیل نموده است.

تاریخ اتن بر میگردد به سرزمین آریانا و نشست های مشترک اجتماعی شان چون رقص مشترک که آنرا اتن می گفتند واین اتن به اشکال گوناگونی در بین آریائی ها بادرنظرداشته جنسیت به سه نوع میباشد چون: اتن زنانه – اتن مردانه و اتن مشترک.

در عصر ویدا به اتن تحولاتی رونما شد که اجرای آن طور دسته جمعی با بیت و صدا و موزیک همراه بود وهم برای اجرای آن میدان های بزرگی انتخاب می شد واجرا کننده ها آنرا بصورت دایروی انجام میدادند که این رسم همین اکنون در افغانستان نیز رواج داشته واجرا کننده ها هم از همین روش پیروی می نمایند. آریائی ها اتن را در روز وشب اجرا می نمودند و در اثنای شب در بین حلقه اتن چیان آتش می افروختند و انعکاس سایه بازی کنان روی دیوار باعث دلچسپی بیشتر آنها می شد. آریائی ها برای دادن مورال برای جنگجویان یا نظامیان به اجرای اتن میپرداختند ویکی از علل پیروزی آنها در اثنای جنگ همین اتن بوده است.با هجوم متجاوزین در خطهء آریائی ها دهل ها با صدا های قهر آمیز نواخته می شد و جوانان باگرفتن شمشیر ها به میدان های نبرد آماده می شدند.

قابل یاد آوریست که که بادرنظرداشت همین اسطوره های تاریخی امروزه اتن در افغانستان به عنوان یک رقص دیرینه     ملی و تاریخی محسوب می شود و هم بعد ها این رقص به رقص مسلمانان شهرت یافت و عقیده برآن بود که نظامیان با اجرای اتن قبل از رسیدن به هدف به خداوند (ج) نزدیک می شوند. 

در افغانستان در مناطق پشتون نشین ما رقص های را مشاهده می نمائیم که گاهی هیجانی اجرا میشود و اتن چی ها حرکات مختلفی را با چرخ زدن های مختلف اجرا می نمایند. اتن چی ها مو های بلندی داشته و مو های شانرا چرب می نمایند و سر ها و مو های خودرا تکان میدهند و صدا های مختلفی را توام با هیجانات سر میدهند.

چوب بازی

 چوب بازی و بیل بازی هم از جمله رقص ها وبازی های محلی باستانی مردم هند و افغانستان میباشد همین چوب بازی و بیل بازی درروز جشن دهقان هم دنباله ء از همان اجرای اتن با اسلحه چون تفنگ و شمشیر بوده باشد چون اسلحه گاهی موجب مرگ ومیر می شده به عوض آن از چوب استفاده نموده اند که اجرای چوب بازی همین اکنون در تمام ولایات افغانستان در دهات و قصبات و همچنان در بین کرد های شمال ایران مردم اهالی خاف و تربت جام  و منطقه بلوچستان – هندوستان و در بین برادران هندو و سیک های افغان ما رواج داشته که در ایام سرور همواره با شوق شعف زایدالوصفی آنرا با دهل و سرنا  اجرا می نمایند.

چوب بازی در ایام عروسی ها و میله هیا عنعنوی – جشن استقلال – جشن دهقان و جشن اطفال در سراسر افغانستان مروج بوده که با باجه خانه و ساز و دهل اجرا می شد. از سال ۱۳۴۰ به بعد چوب بازی در کنار اتن ملی در معارف هم رواج یافت . اطفال مدارس با پوشیدن لباس های افغانی دختران وپسران طور دسته جمعی باباجه خانه اجرا می نمودند . با تقاضای اولیای امور وقت اولین سرود حماسی چوب بازی توسط قبله گاه مرحوم من الحاج محمدعمر (مطیع) سلجوقی حسب ذیل سروده شد و این سروده را یکی از معلمین ترانه مرحوم عبدالرحیم خان مشهور به عبدالرحیم خان (ترانه) که نگارنده هم در دورهء ابتدائی مکتب موفق از شاگردان او بوده است آهنگسازی شد و توسط باجه خانه اجرا گردید که اطفال همزمان با چوب بازی این سروده را همصدا می خواندند که:

ما که طفلانیم اکنون چوب بازی می کنیم        دست خود آموخته شمشیر بازی می کنیم

کاراجداد نیاکان بوده چون شمشیر و تیر         ما به یاد عظمت شان تیر بازی می کنیم

جملگی از بهر حفظ میهن خودروز و شب      مشق و تمرین دروس و نیزه بازی می کنیم

دشمن نا پاک اگر بر خاک ما کج بنگرد         چشم وی را کور و خودرا نیز غازی می کنیم

با تفنگ وبرچه و شمشیر درروز نبرد           اسب تازی می کنیم و سر فرازی می کنیم

پیرو قانون ملکیم و (مطیع) امر حق             خالق و مخلوق را از خویش راضی می کنیم

در مورد اجرای چوب بازی در سایر ولایات اطلاعی ندارم ولی همین حالا اجرای چوب بازی در محافل عروسی در تالار های بزرگ هرات بین جوانان اعم از زنان و مردان رواج دارد و در هرعروسی چوب های نقاشی شده رنگی برای چوب بازان آماده میشود آنها آنقدر چوب بازی می نمایند که چوب ها می شکند. در تالار ها که ساز و دهل کمتر به مشاهده میشود نوازنده ها نوار های صوتی یا سی دی ساز و دهل را برای اجرای چوب بازی در وسایل موسیقی خودغرض اجرا میگذارند. دهقانان هم در جشن نوروز و روز نهالشانی با مراسم خاصی بیل بازی می نمایند یعنی حین رقص بیل های شانرا بهم میزنند.

اجرای چوب بازی در افغانستان

بیل بازی هم جزء عنعنه مردم افغانستان میباشد. دهقانان هم در جشن نوروز و روز نهالشانی با مراسم خاصی بیل بازی می نمایند یعنی حین رقص بیل های شانرا بهم میزنند همچنان بعد از اجرای کار های داوطلبانه چون جوی پاکی بعد از ختم کار با ساز و دهل به اجرای بیل بازی می نمایند.

درین فوتو دهقانان که عکس محمد داود خان را با خود حمل می نمایند به اجرای بیل بازی می پردازند

پیشینهء تاریخی اتن (رقص ملی):

اتن به عنوان رقص رزمی توام با موسیقی در نبرد های قدیمی حایز اهمیت بوده است. از آنجائیکه ساز و موسیقی و نوای مطرب در بزم ها دل را به طرب می آورد در پیکار ها ورزم ها موسیقی رزمی موجب هیجان شده و صحنه را رونق می بخشید . در افغانستان اتن ملی و چوب بازی جزء کلتور و عنعنه افغان ها بوده که اکثراء به اجرای آن دسترسی کامل دارند. اجرای اتن ملی با ساز و دهل – باجه خانه و با موسیقی محلی واجرای آن با ساز های الکترونیک غربی در محافل سرور جشن استقلال و سایر مناسبت های ملی و بین المللی حتمی بوده ودر قدیم الایام حین رفتن به نبرد و پس از فتوحات توسط رزمندگان اجرا می شد.

وقتی به پیشینهء تاریخی آن مراجعه شود گفته شده است که هزاران سال قبل مادامیکه مردم روی مزارع خودها به فراهم آوری احتیاجات اولیه شان میپرداختند در ایام فراغت با خود بیت های را زمزمه میکردند و همین زمزمه ها گام نخستینی بود برای ارائه بیشتر بیت ها و آواز ها که موجب شادی شان میگردید. آنها درهمچو شادی ها و سرور دست هارا بهم میزدند و سرها های خودرا بطور موزون دور میدادند که این حرکات با رقص های گوناگون اجرا میگردید.

اتن دردرازنای تاریخ کهن آریانا در سرزمین آریائی ها با نشست های اجتماعی بطور رقص مشترک به انواع گوناگونی . چون اتن زنانه – اتن مردانه و رقص مشترک زن ومرد با هم اجرا شده است. اتن در دوران ویدا با تغیر و تحول همراه با سرایش بیت – آواز و موزیک یکجا اجرا میگردید و برای اجرای همچو اتن ها میدان های وسیع بشکل دایروی غرض اجرا انتخاب می شد. جوانان آریائی با مو های چرب کردهء خود کلاه های شانرا با گل های صحرائی آزین بخشیده وبطور گروهی وارد میدان میدان رقص می شدند و حرکات موزونی را به شکل حلقوی با نواختن دهل اجرا می کردند. بازیکنان این رقص با سرعت صدای دهل حرکات خودرا نیز سریع ساخته و با خیز و جست  و نشستن ها و توقف هارا رعایت می نمودند. در همان عصر اتن در هنگام شب وروز اجرا می شد. بااجرای اتن در اثنای شب افروختن آتش در وسط حلقه اتن معمول بود. زمانیکه سایه بازی کنان روی دیوار های میدان ظاهر می شد همان سایه ها مورد دلچسپی مردم قرار می گرفت. از اجرای اتن برای دادن مورال جنگی در میدان های جنگ هم استفاده شده که اجرای همچو اتن ها موجب پیروزی ها گردیده است. وقتی متجاوزین در سرزمین شان هجوم می آوردند دهل ها با صدای قهر آمیز شنیده می شد و جوانان با شمشیر ها خودرا به جنگ آماده می نمودند.

اتن یا رقص دیرینهء افغانها معمولاء توسط مرد ها به گونهء تشریفاتی اجرا می شود و این رقص توسط مغل ها به سرحدات جنوبی افغانستان انتقال نمود که همین حالا به اشکال گوناکونی مرعی الاجرا است. شکل تشریفاتی فعلی به این گونه است ک ابتداء نغمهء رزه عسکری (تعلیم قدم) آغاز شده و پس از دو سه دقیقه رزه رفتن دست هارا از مچ ها به سمت راست و چپ دور داده و بعداء همصدا کف میزنند پس از ختم آن مراحل اتن شروع شد که اجرای آن چندین مرحله را دربردارد.

با گذشت قرن ها در تخنیک اتن تغیراتی رونما شده ولی اساس آن تغیر ننموده باید علاوه نمود که اتن رقصی است مدور که با دو سه الی یکصد نفر هم میتواند اجرا شود. اتن هابا رهنما یی یکنفر در پیشرو آغاز می شود و سایرین از او پیروی می کنند. اجرای اتن از پنچ دقیقه تا نیم ساعت ادامه دارد و آنهم بستگی به نیروی اجرا کنندگان دارد تا چه زمانی خسته وضعیف می شوند.

اجرای اتن با حرکات مختلف:

اتن یا رقص محلی افغانستان بصورت متفاوتی در ولایات افغانستان اجرا میشود. در قسمت های جنوبی با دهل دوسره و در نورستان با دایره و نی یا توله  در روستا ها و محلات ده نشین با ساز ودهل  و همچنان اجرای با موسیقی الکترونیک هم مروج شده است. طوریکه مشاهده میشود اتن ها بمرور زمان در محلات مختلف بادرنظرداشت سلیقه ها تغیراتی چون حرکات مختلف در آن رونماشده است . اتن ها یکی از دیگری برتری نداشته هر کدام زیبائی خاص خودرا دارد. اتن ها عبارتند از اتن لوگری – کابلی – وردکی  – پکیایی – خوستی – پنجشیری – هزاره گی – هراتی – کوچی و پشه یی که در سراسر افغانستان اجرا میشود و افغانان مهاجر هم در سراسر جهان در ایام سرور و روز های ملی وبین الملی به اجرای آن غرض حفظ فرهنگ ملی خود میپردازند.

اتن لوگری

ولایت لوگر به اجرای رقص های محلی و اتن لوگری مشهور است. در اجرای این اتن دست ها همیشه بلند بوده و چک میزنند و همزمان با همان اجرا دور میزنند و هم در هنگام دور زدن چک میزنند.این اتن توسط دختر ها پسر ها اجرا میشود. اتن با

سرعت نواختن دهل هم سریع میشود . و اجرا کنندگان سرعت موزیک را دنبال می نمایند

اتن وردکی

این اتن مختصص به مردم چک وردک تعلق دارد. اتن چش ها با دوردادن دستمال ها دور زده و به دور زدن های خود سرعت میبخشند و نوازنده موزیک را در اجرای خود همراهی می نمایند. در قدیم اتن چی ها همواره دارای بروت ها پراکنده بوده و مو های خودرا چرب می نمودند . معلوم نیست که این رسم تااکنون پا بر جاست یا چطور؟

اتن کابلی

اتن کابلی توسط زن ها و مردها یکجا اجرا میشود که مشتمل است از دو تا پنج مرحله که در اخیر توسط چک زدن های متواتر اجرای آن ختم میشود. بازی کن بطرف راست و چپ پس و پیش میرود ودر هنگام اجرا بند های دست نیز با حرکت منظم و محرک میباشند.

اتن هراتی

اجرای اتن ملی توسط گروهی از ممثلین مهاجر هرات  در یک برنامه کنسرت موسیقی و تئاتر هنرمندان افغان درتالار تربیت ایران مشهد نفر پیشرو محمد حسین ابراهیمی خزان ۱۳۷۸

اتن هراتی ابتدا با تعلیم قدم نظامی آغاز شده سپس دست ها را بالا نموده و میچرخانند با جرای یکی دو دقیقه سپس  اتن اصلی با دور زدن وبا لا نمودن دست ها و سپس چک زدن بطور همصدا ادامه می دهند. ولی همین اکنون جوانان هراتی در اتن هراتی یک نوآوری جدید آورده اند که پس از اجرای یکی دو چرخ همه در یک حلقه می نشینند و یکی از اجرا کننده ها در وسط رفته بطور یکنفری به اجرای رقص تک نفری می پردازد و بعداء به سر جای خود آمده واتن دوباره طبق معمول اجرا میشود. و این مورد در چندین مرحله ادامه می یابد.

اتن خوستی

این اتن در پنج تا هفت مرحله اجرا می شود. اجرا کننده سر را بطرف چپ وراست حرکت داده و بااین حرکت مو هایش را بطرف بالا و پائین حرکت میدهد. با دور مکمل همه در مرکز می نشینند.

اتن کوچی

این اتن همواره در ایام سرور چون سالگره ها نوروز و حلول بهار ونوروز در میان زنان  کوچی هم رواج دارد . مرد ها این اتن را با داشتن ریش های دراز و بروت های متحیر معمولاء با دستمال یبازی اجرا می نمایند. این اتن در بیش از ده مرحله انجام میشود که مراحلی را چون نشستن به زانو و تکان دادن سر با ضرب دهل در بر داشته ودر میدان وسیع اجرا می شود.

اتن ختک

سابقه این اتن را به زمان مغل نسبت میدهند و آن زمانی بوده که بازی کن اسلحه را با خود حمل می نموده و آنرا با شوق و احساسات خاص اجرا نموده و احساسات خود را به شکل فزیکی با داشتن دو یا سه شمشیر که وزن هرکدام آن یک ونیم کیلو گرام باشد ابراز بااجرای آن ابراز می دارد. این اتن دارای پنج مرحله میباشد که توام با شمشیر بازی دنبال می شود.

اتن نورستانی

این اتن معمولاء در بین نورستانی ها با پوشیدن لباس های  محلی و نواختن نی دایره و دهل در بین زنان و مردان اجرا می شود. اجرا کننده ها با ضرب طبل و دایره شانه به شانه می شوند. نوعی ازین اتن در مناطق سرحدی چترال هم اجرا می شود به این صورت که یکی بازی کن ها در وسط دایره به اجرای رقص می پردازد و به شکل تدریجی اول آهسته و در اخیر در اجرای آن سرعت می بخشد. این اجرا با کف زدن های حاضرین مزین می باشد.

اتن پنجشیری

اهالی پنجشیر هم مانند مردم کابل به اجرای اتن می پردازند. ولی بیشتر آنها رقص محلی دیگری دارند بنام قرصک که این رقص توام با خواندن و چک زدن اجرا می شود. چند نفر در یک حلقه می نشینند و چک میزنند و آواز خوان هم با هم همصدا با نواختن دف یا دایره ها دیگران را به وجد می آورند و از حاظرین حلقه یکی پی دیگری به نوبت در مرکز رفته و به اجرای رقص می پردازد. مردم پنجشیر سایر ملیت ها را به این رقص آشنا ساخته اند در هر مجلس خوشی اگر یک یا دو شخص از پنجشیر باشد دیگران به اجرای این رقص دعوت می نماید. اجرای قرصک پنجشیر هم در کنار اتن ملی در مجالس سرور مروج شده است.

منابع و ماخذ:

۱ – استاد حبیب اله رفیع  مصاحبه مطبوعاتی در مورد اتن ملی.

۲ – مجله هنر سال ۱۳۶۰ پکتیا  صفحه چهارده

۳ – ساز وآواز میان هندوان و سیک های کابل – کابل نات اشورداس

۴ – موسیقی و تئاتر در هرات صفحه هشتاد نصرالدین سلجوقی چاپ ایران

۵ – گنجینه نور منتخب اشعار مرحوم محمدعمر مطیع سلجوقی