۲۴ ساعت

هویت گمشدهء ما
شهر ها و حصار های افغانستان (۶)
کابل در درازنای تاریخ

محترم شاه محمود محمود

۲- دیوار های کابل :
چنانچه گفته آمدم ؛ کابل شهری تاریخی و بسیار کهن است که حوادث روزگار رابسیار دیده وبرای نگهداری این شهر اعمار حصار ها مانند همه شهرهای قدیمه جهان از اولویت ها بوده است .

در ادبیات پهلوی، نام این شهر « کابل » قید شده‌است، که نزدیک به تلفظ امروزی آن است. نام این شهر را کابول و کاوول وکاول نیز گفته‌اند. همچنان بعضی مورخین یونان آن را کابورا و کارورا نیز گفته‌ اند. دیوارهای کابل که امروز نیز بقایای آن به سرکوه‌ های شیردروازه و آسمایی دیده می‌شود از طرف شاهان کابل بنا شده‌ بود تا دربرابر هجوم‌ های بزرگ بتوانند؛ مقاومت کنند.

شاهان کابل یا رتبـــِیــل شاهان بازماند گان کوشانی ها ویفتلی ها بودند. مذهب ایشان بودایی بود. آنها با توجه به ضرورت دفاعی دیوارهای مستحکمی را بنا نهاده بودند. تا جلو تجاور مهاجمین را بگیرند.
بنابر قول مرحوم کهزاد؛ تاریخ بنای دیوار های روی کوه های کابل با اینکه کار بزرگ و دامنه داری بوده است امریست مجهول. « پادرگسپانی» ایتالوی در مقاله یی که تحت عنوان « دیوارهای کابل» در شماره ۲ سال ۱۹۴۶ م « مجله افغانستان » نشر کرده است می نویسد:

« شهر کابل از دوره های باستان محتملا” در مبداء بنا به دور خود دیوار های داشته و قسمت هایی که تا امروز باقی مانده اقلا” به دوره یفتلی ها ( قرن پنجم میلادی) میرسد» . ( ۱)

روی این منظور به احتمال قرین به یقین تاریخ بنای این دیوار ها معلوم گردید و علل آن محافظت قلعه نظامی و هسته حیاتی شهر بوده که از حملات احتمالی دفاع شود و باید افزود که قلعه روی تپه بالاحصار قبل از آغاز بنای دیوار ها وجود داشته است .

امروز اگر از کابل تاریخی یاد میشود، دیوار کوه های آسمایی و شیردروازه و دریای کابل با نام های تاریخی آن تداعی میابند. درقرن های بعدی، با انتشار دین اسلام در این خطهء ، در حالیکه مدنیت های پییشنه ومذاهب آنها تا اندازه زیادی ازمیان برداشته شدند، دیوارها نیز بدلیل نبود هیچ نیاز ارزشگذاری مورد بی لطفِ و بی توجه یی سلاطین قرار گرفت .

دیوار های کابل با همه عظمت که دارد تا حال نویسنده ها فقط از آنها نام برده است ؛ از طول و ارتفاع و تعداد برج ها و ساختمان آن حرف نزده اند . تنها اینقدر میدانیم که در اثر فشار و کار اجباری؛ این دیوار به ثمر رسید و مردم کابل با ظلم و تشدد پادشاه ؛ جان های شرین خود را از دست داده اند.

بابر شاه دومین شخص که توجه خاص بکابل داشت. در کابل برای خود حصار اعمار نمود. و بعد از چندین قرن بی توجه بودن به دیوار های کابل ؛ به ترمیم آن همت گماشت . علایق بابربا انگیزۀ عمرانی درکابل، میتواند حد اقل چشم بینندگان را به سوی دیوارها متوجه سازند . زیرا بیشترین آبادی های بابربه ویژه باغ های بابر یا همان جایی که مدفن او نیز است، در کرانه کوه شیردروازه ا ست.

بنا” این دیوار ها و حصار در زمان بابر و خانواده اش چندین بارترمیم و احیاء گردید. شهزاده کامران پسر او حصار و دیوارهای آنرا دوباره ترمیم نمود. به موجب اخباری که عبدالحمید لاهوری می‌نویسد:

شاه جهان در۱۰۵۶ هـ ش ؛ دوازده لک روپیه را به تعمیرات کابل صرف کرد، که از آن جمله قلعه دورا دور شهر کابل هم ترمیم شد و آبی هم برای ارگ کابل «بالاحصار» تهیه شد. دیوارها بالاحصار کابل که مرکزآن ارگ بالاحصار بود، باهمان ترمیم های که در عصرآل بابر صورت گرفته بود، تااواخرحکمرانی این خاندان که ناصر خان والی صوبه کابل بود باقی ماند. وقتیکه قوای نادرشاه افشار در اوایل ربیع‌الاول۱۱۵۱ هـ ق، از غزنی گذشته و بر کابل تاختند؛ شرزه خان پسر ناصرخان و رحیم داد خان کوتوال به همکاری بیست هزار نفرقوای خود حصار کابل را محکم کرده و به جنگ پرداختند، اما قوای نادر افشار به تاریخ ۱۲ ربیع‌الاول همان سال شهر کابل را گشودند. (۲)

احمد شاه درانی سومین نفری است که هدایت داد تا دیوار ها و دروازه های کابل بازسازی و نگهداری شود و یکی از سران سپاه سردار جهان خان پوپلزایی توظیف گردید تا این کار را سرپرستی نماید .
قبل از آنکه تیمورشاه پایتخت را از قندهار به کابل انتقال بدهد . شهر کابل با برج و بارو و حصار آماده پذیرایی شده بود . اخرین بار که دیوارهای کابل و بالاحصار بصورت اساسی ترمیم و دروازه ها مستحکم گردید در زمان احمدشاه درانی بود.

احمدشاه بعد از فتح کابل در پایان سال ۱۷۴۷ م ؛ حکمران کابل و پشاور نصیر خان که نایب الحکومه سلاطین بابری بود و در سالهای پسین تحت اداره نادرافشار درآمده بود ؛ در مقابل احمدشاه ایستاده گی نمود اما پیشدار پادشاه ؛ سردار جهان خان موصوف را در حاشیه تا لاهور راند. احمدشاه برای تحکیم شهر کابل در سال ۱۷۵۳ م به سردار جهان خان هدایت داد تا دیوارهای کابل را که در اثر قدامت و حملات نادرشاه افشار ویران شده بود؛ مجددا” احیا و دروازه ها و خندق آنرا دوباره بازسازی نماید.
مرحوم غبار مینویسد که : احمدشاه در سال ۱۱۶۶ هـ ق = ۱۷۵۳ م شهر بیقاعده کابل را بواسطه کشیدن دیوار جنگی در محیط آن سرو صورت نظامی بخشید. امروز از دیوار آن آثاری برجسته نمانده است . ( ۳)
همچنان فوفلزایی در کتاب خویش اضافه مینماید که خان جان خان ابن حلیم خان فوفلزایی در سنه ۱۱۶۷ هـ ق وزیر شهزاده تیمورشاه درانی ( دارا و فرمانروای کابل) مقررگردید و در مدت دوسال در کابل باستان به مدت پنج ماه دیوار های تاریخی حصار کابل را در اثر سعی و توجه خود با موفقیت مجددا” اعمار و اهتمام نمود . (۴ )

احمدشاه درانی بعد از رسیدن به کابل متوجه گردید: که دیوارهای حصار این شهر تاریخی در حوادث سابقه آسیب دیده و نیز برای امور دفاعی این عصر و استعمال سلاح آتشین دیگر مناسب نبوده لازم بود دیواره دفاعی کابل در برابر توپهای سنگین بنا شود. بنا” چنانچه در فوق اشاره شد ؛ سپه سالار مذکور به امر احمدشاه درانی در سنه ۱۱۶۷هـ ق احداث یک دیوار بزرگ دیگری را تا دورادور شهر کابل را فرابگیرد، شروع به کار نمود، که آنرا درمدت پنج ماه به انجام رسانیدند و طوریکه حافظ نورمحمد کهگدای نوشته‌ اند، یک ضلع دیوار مذکور حد ماشین خانه اندرابی را دربر گرفته تا اخیر گلستانسرای و ضلع دیگر حد سلامخانهٔ خاص و بالای زیارت بابه کیدانی را عبور نموده تادروازه لاهوری می‌رسد، وقسمت دیگر آن با پیچ و تب بالای چنداول عبور نموده ودرحدود ماشین خانه تمام می‌گردید.( ۵)
در حالیکه امروزبقایای مشهود و غیر مشهودِ دیوار نشان میدهد که آغاز دیوار در کوه شیردروازه از دامنه « بینی حصار» آغاز و تا ارتفاعات تخت شاه و از آنجا به طرف گردنه پنجه شاه و زنبورک بالاحصار و بلندترین قله شیردروازه میرسد . از آن پس به سراشیبی شیردروازه تا گوره کاه یا گذرگاه و مسیرخویش را به طرف کوه اسمایی ادامه میدهد و تا قله کوه اسمایی که امروز آنتن های تلویزیون ها نصب گردیده؛ اوج گرفته است و شاخه از آن به طرف جنوب تا نخاس و جاده اندرابی و در مرکز شهر به طرف زیارت بابه کیدانی و از آنجا به طرف مرادخانی و و باغ علیمردان و مسجد عیدگاه و بالاخره به طرف جنوب تا دروازه لاهوری و دروازه شاه شهید بالاحصار میرسید . از تصاویر معلوم میگردد. ارتفاع دیوار بطوراوسط از هشت تا ده متر بوده است و در اطراف خویش دههای برج تدافعی این دیوار را همراهی می نمودند .
قابل یادآوری است که داخل این دیوار شهر کابل قرار داشت که توسط دروازه های متعدد به بیرون شهر وصل میگردید. در حصص اراضی هموار ؛ خندق مملو از آب این دیوار را از حملات دشمن محافطت مینمود. شبانگاه ها دروازه ها با جسر و تخته ها بسته میشد .
دروازه‌های ذیل را دربرداشت:

۱- دروازهٔ قندهار در دهمزنگ.

۲- دروازهٔ سپید درحد سلامخانهٔ خاص.

۳- دروازهٔ سردار جهانخان در حد بابه کیدانی.

۴ – دروازهٔ پیت درحد پشت مسجد عید گاه.

۵- دروازهٔ گذرگاه .

(۶ ) افزون بر دروازه های بالاحصار بنام های دروازه نقاره خانه ، دروازه لاهوری و دروازه شاه شهید .

زیرنویسها :
۱ – کهزاد – احمدعلی، بالاحصار کابل و رویداد های تاریخی، ج اول، مطبعه دولتی، کابل، ۱۳۳۹ هـ ش، ص ۳ .
۲ – ویکی پیدیا، واژه دیوار های کابل .
۳ – غبار- میرغلامحمد، احمدشاه بابا افغان ،تالیف سال ۱۳۱۷ هـ ش، کابل، سال ۱۳۲۲ هـ ش، ص ۱۷۶ .
۴ – فوفلزایی – عزیزالدین وکیلی، فرهنگ باستان کابل، ج اول، کابل، س ۱۳۸۷ هـ ش، ص ۳۱۳ .
۵ – ویکی پیدیا، واژه دیوار های کابل .
۶ – ویکی پیدیا، واژه دیوار های کابل .