۲۴ ساعت

هویت گمشدهء ما
شهر ها و حصار های افغانستان (۸)

۴ – قلعه شیرپور یا شیر اباد :

محترم شاه محمود محمود

مقدمه :
قلعه شیرپور یا شیرآباد قبل از آنکه امیر شیرعلی خان آنرا اعمار نماید ؛ قلعه مستحکمی دیگر بود مستطیل شکل که به نام « چونی » شهرت داشت . این قلعه بیرون شهر به سمت شمال و متصل شرقی سرکی بود که به روستای بی بی مهرو وصل می شد.

صفحات تاریخ گواه است که بعد از استقرار انگلیس در افغانستان بین سالهای ( ۱۸۳۹ – ۱۸۴۲ م ) قیام بزرگی علیه آنها صورت گرفت ؛ در نتیجه انگلیس شکست تاریخی را بر جبین خویش حک نموده و از اردوی ۱۷۵۰۰ نفری آنها جزء داکتر برایدن زنده تا جلال اباد رسید. ( ۱)

قلعه شیرپور یادآور رزم ارایی عبدالله خان اچکزایی، امین الله خان لوگری و وزیر اکبرخان و محمدشاه خان غلجایی و سلطان احمد خان بارکزایی و نواب زمان خان بارکزایی و دهها مجاهد و مبارز راه آزادی است .

قلعه شیرپور تداعی متانت و استقامت مردم افغانستان است که سر و تن خویش را برای آزادی و استقلال قربان نمودند .

قلعه شیرپور نمایانگر شکست و بربادی امپراطوری انگلیس در شرق است . قلعه شیرپور یادآوری مردانگی شیرمردانِِ است که هرگز تطمیع پول و ثروت نشده و شرف و ناموس وطن را در قبال آن به لیلام نگذاشتند.

قلعه شیرپور یادآور روز ۶ جنوری ۱۸۴۲ م = ۲۲ ذیقعده ۱۸۵۷ هـ ش یا خروج مفتضحانه انگلیس ها از افغانستان است .

قلعه شیرپور تقویمی است که برای اولین بار کارگر و مزد بگیر افغانستان؛ از ابله کف دست خویش ؛ مزد میگیرد و پایان کار اجباری و بیگاری رقم میخورد.

قلعه شیرپور تاریخ معماری معاصر افغانستان است که سوگمندانه به فراموشی سپرده شد. هزاران نفر در کابل و حومه و ولایات دور و نزدیک برای برپا نمودن قلعه شیرپور دست به دست هم دادند.
قلعه شیرپور تکرار تاریخ شکست انگلیس است که با گذشت ۴۰ سال یکبار دیگر؛ یادآوری لحظه های است که جنرال رابرتس « مشهور به راپت کل » از طرف مبارزان راه آزادی در سال ۱۸۷۹ – ۱۸۸۰ م به محاصره گرفته شده بود و راه فرار جستجو مینمود.

قلعه شیرپور نمایانگر مجاهدین واقعی راه آزادی ؛ غازی محمد جان خان وردک، میربچه خان کوهستانی، غلام حیدرخان چرخی لوگری، ملا مشک عالم اندری و دهها قهرمان دیگر است که با عزم و اراده استقلال خواهی ؛ انگلیس ها را یکبار دیگر از این مرز و بوم بیرون کشیدند.
شیرپور تداعی زمزمه های است که میگفتند :

محمد جانخان مرد میدان است
ایوب خان شیر غران است
میربچه خان رس رسان است
ازادی فخر افغان است
راپت کل لات کلان است
بیا بیادر انگور بخور (۲)

و بالاخره قلعه شیرپور محل بود که هرومرو چون موزیم تاریخی نگهداشته می شد و از آن پاسداری میگردید. بلی ! موزیم اردو و نظامیان افغانستان جهت زنده نگه داشتن حماسه های مبارزان ازادی و به نمایش گذاشتن تفنگچه وزیر محمد اکبر خان و نمایشگاه تولیدات ماشین خانه و توپ های ساخته شده آن که در زمان امیر شیرعلی خان تهداب گذاری شده بود . اما دریغا نه تفنگچه وزیر ماند و نه قلعه شیرپور . تفنگچه به زعمای پاکستان دشمن شماره یک مردم افغانستان هدیه شد و زمین و قرارگاه های نظامی مورد غارت و دستبرد قرار گرفت و خانه ها و منازل تیپ پاکستانی را بر آن برافراشتند.

موقعیت و مشخصات قلعه شیرپور:
شیرپور یا شیراباد بین خطوط ۳۴ درجه و ۳۲ دقیقه عرض البلد شمالی و ۶۹ درجه و ۱۰ دقیقه طول البلد شرقی در شمال شهر کابل موقعیت دارد . ارتفاع آن از سطح بحر ۵۷۸۱ فُت میرسد . شیرپور در هنگام اعمار یک میل از مرکز شهر فاصله داشت . ( ۳)
در سمت شمال کابل در موقعیت (بلند آب) و اطراف تپه بی بی مهرو؛ امیر شیرعلی خان بنای شهری را گذاشت که منسوب است به شیرآباد یا شیر پور کابل . تاریخ بنا مصادف است به سال ۱۲۸۸ هـ ق = ۱۲۴۹ هـ ش =۱۸۷۰ م . این بنا به مبلغ ۱۲ هزار روپیه کابل و به کمک ومساعدت تمام عساکر و زمین داران اطراف کابل خرچ برداشت .( ۴)

میرزا نورمحمد نوری قندهاری مؤلف ( گلشن امارت) نوشته است ؛ غربا و اهل حرفت که از خزینه عامره محروم اند به نحوی فیض رساند که سبب جمعیت و رفاهیت ایشان گردد، لهذا معمار همت با سعادتش طرح شهری برسرتپه بی بی مهرو که به طرف شمال شهر کابل واقع است ، انداخت و آن تپه ایست بس منیغ و معماران چالاک دست را برآن گماشت که هفت زرع سرآنرا تراشیده برکناره ها اندازند و چاه عمیق درآن کنده به آب یرسانند چون سر تپه صورت گیرد طرح عمارت شاهی که شبیه قصور جنان تواند بود بعمل آرند و زیر تپه یازار ها و محلات چهاونی سازند، و از زبان حق ترجمان این مینو به شیر آباد موسوم گردید . از رأفت اعلیحضرت امیرشیرعلی ، غربای بی وسیله و اهل حرف بیچاره را وجوه وجه معاش از خزینه عامره بر سردست آمده که هر روز به قدر هزار نفر درآن کار کرده رزق شبانه به دست می آرند. ( ۵)
بعدتر فیض محمد کاتب مؤرخ دربار امیر حبیب الله خان در سراج التواریخ اضافه میکند: اعلیحضرت امیرشیرعلی خان از سفر انباله ( ۱۲۸۶ هـ ق = ۱۸۶۹ م) ناظر حسین علی خان که از طرف پدر پنجشیری و از طرف مادر از مردم سپاه منصور چنداول کابل و خادم اخلاص کیش و نمک خوار صداقت شعار اعلیحضرت امیرشیرعلی خان بود، از حضور امیر احداٍث شهر جدید موسوم به شیرپور به سمت شمال شهر کابل که به دور پشته بی بی مهرو بنأ نهاده شده بود، مهتمم آن کار مقرر گردید و چند تن از افسران نظامی و بزرگان ملکی را برای تهیه اسباب تعمیر بزیر دست ناظر مذکور گماشت و تمام افراد سپاه را به زیر دست معماران و نجاران وغیره مامور نمود و ماه پنج روبیه اضافه از معاش مقرره ماهوار افراد سپاه که هفت روپیه کابلی بود اجرت قرار داد و الی پنج سال هزاران معمار ونجار و گلکار وآهنگر ومردم اجرت کار سوای افراد لشکر دیوار سمت جنوب شهر و نصف از ضلع غربی و قدری از ضلع مشرقی را برافراشتند و موازی پنجاه قلبه زمین که مساوی دوهزار جریب باشد برای عمارات سکنه شهرتعیین گردید و تیه شیرپور محل عمارت پادشاهی قرارداده شد و دیوار سطری که توپ و فوج برفراز آن گردش کند با بروج متعدد و دروب وسیعه امر افراشتن؛ صادر کرد و طرف اندرون دیوار حصار به فاصله گردش فوج و توپخانه دیوار جداگانه و جای اقامت افواج معین فرمود . (۶)
بعدا امیر عبدالرحمن خان در جوار دروازه شیرآباد که به دروازه سفید یاد میشد در عمارت پیوست آن، مدتی اقامت گزید.مؤرخ معاصر کشور میر غلامحمد غبار مطالب فوق را تایید نموده مینویسد : مدت پنج سال روزانه شش هزار نفر کارگر و تقریبا یک هزار نفر معمار و نجار در تعمیر آن مشغول شدند اجرت استادان روزانه و از کارگران ( که عسکر بودند) ماهانه پنج روبیه اضافه بر اصل معاش شان نقد از خزانه دولت پرداخته میشد، درحالیکه قبلا” اعمار ساختمان ها و راه ها همه به شکل اجباری ( بیگار) بر دوش دهقان و سایرمردم تحمیل میگردید .این شهر در ساحه دوهزارجریب زمین دورادور تپه بی بی مهرو با دیوار های خارجی وداخلی به بلندی ۲۰ فت [ بالای شش متر] و قشله نظامی اعمار گردید عرض دیوار ها مستعد گردش توپ بود و گل آن در زیر پای فیل پخته میشد اما شهر هنوز اباد نشده بود و دیوار های شرقی و غربی آن تکمیل نگردیده بود که حملات دوم انگلیس بالای افغانستان آغاز شد و شیرپور ناتمام ماند تا اینکه به مرور زمان منهدم شد .( ۷ )
شیرپور با استحکامات و قلعه ها و عمارات چون قلعه ، چاه اب در بلندی تپه بی بی مهرو، کمیساری، شفاخانه، مسجد، برج های مراقبتی ، بارک ها و کاغوش ها ( استراحتگاه سربازان ، بازار و کانتین و دوازه ها « یکی از دروازه ها در هجوم انگلیس بالای افغانستان بنام جنرال فردریک رابرتس نامگذاری شد . قرارگاه رابرتس همچنان به دیوار غربی قلعه قرار داشت» خندق و کول آب وزیراباد در چهاراطراف قلعه ، و دو قلعه جداگانه در گوشه جنوب شرق قلعه شیرپور بین دریای کابل وقلعه متذکره ، ( ۸) و بالاخره زندان و غیره ملحقات مجهز بود .
یادداشتهای انگلیس ها مشعر است که در تجاوزدوم انگلیس بالای افغانستان که بین ۱۵ تا ۲۳ دسامبر دز شهر کابل و اطراف شیرپور بوقوع پیوست تعداد عساکر انگلیس ۷۰۰۰ نفر به رهبری و قومانده جنرال رابرتس قرار داشت ( در حالیکه اردوی انگلیس از طریق قندهار و کورم و خیبر که داخل افغانستان شدند مشتمل بر ۶۰ هزار نفر بود)(۹). در حالیکه قوای افغانی به رهبری محمد جانخان وردگ مشتمل براقوام و مجاهدین و مبارزان کابل و حومه ان و ولایات کوهدامن و کوهستان، لوگر، وردگ و غزنی با اضافه اردوی ۵۰۰۰۰ نفری افغانستان که توسط انگلیس ها مضمحل گردیده بود؛ محاسبه شده است و تعداد کشته های انگلیس را فقط ۳۳ نفر میدانند . احتمالا” این کشته ها صرف صاحبمنصبان انگلیسی بوده است کشته های افراد که از مردم هندو و سکهه از هند باخود آورده بودند ؛ دراین جمع شامل نیست . در حالیکه در بین دهمزنگ و چهاردهی کابل بیشتر از ۳۰۰ نفر آنها کشته شده بودند. (۱۰ )
بنابرشواهد اوراق تاریخی در سال ۱۸۷۹ م هنگام تجاوز دوم انگلیس بالای افغانستان شیرپور در اختیار انگلیس درآمد . تا اینکه دراین جا محاصره گردیدند و مجبور به عقب نشینی گردیدند. بنابر بیان لودیک آدمک امیر حبیب الله خان در سال ۱۹۰۲ م شیرپوررا با قصرامیر درپغمان توسط راه زیرزمینی اتصال داد (۱۱) اما به نظر میرسد که بین کاخ امیر در پغمان و کاخ امیر در باغ بالا اشتباه صورت گرفته باشد . فکر میکنم امیر میخواست شیرپور را با قصر امیر عبدالرحمن خان در باغ بالا با راه زیرزمینی وصل نماید و یا نمود. با تآسف امروز هیچگونه شواهد از آن راه زیرزمینی در دست نیست .
اینکه بعدا چه لیل ونهاری بر شیرپور آمد شما همه آگاه اید ضرورت به توضیح ندارد

لطفا عکسهای بیشتر را با کلیک کردن بالای این آدرس :

https://www.facebook.com/shahmahmood.mahmood

ببنید.

زیرنویسها :
۱- کهزاد – احمد علی ، رجال و رویداد های تاریخی، انجمن تاریخ، مطبعه عمومی کابل، ۱۳۳۲ هـ ش، ص ۱۰۰.
۲ – غبار ـ میرغلامحمد ، افغانستان در مسیر تاریخ ،انتشارات خاور ، کابل ،۱۳۸۶ ، ص ۶۵۰ .
۳- آدمک – لودویک، گزیتیر جغرافیایی ، ج ۶ ،ص ۷۲۷ .
۴ – فوفلزایی ـ عزیزالدین ، فرهنگ باستان کابل، ج اول ، کابل ، ۱۳۸۷ هـ ش ، ص ۱۱۳ .
۵ – قندهاری ـ نورمحمد نوری ، گلشن امارت ، کابل ، ۱۳۳۵ هـ ش، ص ۱۸۶ .
۶ – کاتب ـ فیض محمد ، سراج التواریخ ، ج دوم، کابل ، ۱۳۳۱ هـ ق، ص ۳۱۸.
۷ – غبار ـ میرغلامحمد ، افغانستان در مسیر تاریخ ،انتشارات خاور ، کابل ،۱۳۸۶ ، ص ۶۱۹ .
۸ – Duke – Joshua; Recollections The Kabul compaign 1879 – 1880 , London, 1883, p; 290 .
۹ – غبار، اثر قبل الذکر ، ج اول ، ص ۶۴۴ .
۱۰ – ویکی پیدیا ؛ واژه تجاوز دوم انگلیس بالای افغانستان.
۱۱ – آدمک ، اثر قبل الذکر، ص ۷۲۷ .