۲۴ ساعت

هویت گمشدهء ما
شهر ها و حصار های افغانستان (۱۰)

۶ – قصر دارالامان کابل

محترم شاه محمود محمود

مقدمه:
نقشه شهر جدید کابل و یا پایتخت امانیه از طرف مهندسان فرانسوی از جمله « گودار» طرح و ترتیب شد که حاوی صد ها جریب زمین را احتوا میکرد . اما قصر دارالامان به فاصله هشت کیلومتر از مرکز شهرکابل فاصله دارد و در حوزه چهاردهی کابل بین ۶۹ درجه و ۶ دقیقه و ۵۰ ثانیه طول البلدشرقی و ۳۴ درجه ۲۸ دقیقه و ۴ ثانیه عرض البلد شمالی، واز منار عبدالوکیل خان در ده مزنگ ۶ کیلومتر به طرف غرب افتاده است .

اعلیضرت شاه امان الله برای ساختمان شهر جدید که با نام خودش مسما است منازل و اراضی را از صاحبان آن خریداری نمود و بنای قصر دارالامان را اعمار کرد.

در زمان امیرحبیب الله کلکانی دارالحبیب نامیده شد و در زمان محمد نادر شاه به دارالفنون نام گرفت. اما در نامگذاری شهر کابل که از طرف شاروالی کابل در سال ۱۳۳۳ هـ ش به راه افتاد؛ مجددا” به دارالامان مسما گردید.. لودویک آدمک این نامگذاری دوباره را به سال ۱۹۴۷ م = ۱۳۲۵ هـ ش ذکر میکند .( ۱)

در سال ۱۳۲۵ هـ ش بسیار از وزارت خانه ها به قصر دارالامان جا داده شد وزارت مالیه  و وزارت فواید عامه درسالیان زیادی دراین قصر منزل داشت. وزارت اقتصاد ، لیسه نوی کابل و مکتب عالی مالی در حومه قصر اباد گردیده بود. عمارت موزیم کابل در جوار این قصر هنوز وجود دارد و صالون بزرگ و عالیشان برای نمایندگان ملت در گوشه از قصر دارالامان تعیین شده بود. ( ۲)

قصر دارالامان :

این قصر از بناهای تاریخی افغانستان است. بفاصله هشت کیلومتر به طرف جنوب غرب شهر کابل در حوزه چهاردهی که قبلاً « آراتیپه » نام داشت، در زمان شاه امان‌الله خان ساخته شده است. در زمان ساخت این قصر مناسبات حسنه سیاسی بین دولت افغانستان و آلمان برقرار بود و در امور شهرسازی و تعمیرات ۲۲ تن مهندسان دولت آلمان حصه گرفته بودند که از جمله ساخت قصر دارالامان در سال ۱۳۰۴ هـ ش تحت نظر مهندس والتر هارتن آلمانی ( در لوحه سنگی که در دیوار پل بالای دریای چمچمه مست کابل نصب است نام مهندس آرتل آمده است .

این پل به هدایت شاه امان الله به اسم مهندس قصر نامگذاری گردیده است ) آغاز و درسال ۱۳۰۶ هـ ش تکمیل گردید و قصر مذکور بداخل تقریباً ۱۵۰ اتاق کوچک و بزرگ اعمار شده که تمام دستگاه دولتی دوره امانی از آن استفاده می‌گردند.

کارساختِ و ساز قصر دریک باغ مشجر به مساحت یکصدو بیست هزار متر مربع ساخته شده است.در برنامۀ شاه امان الله، قصر دارالامان محور شهرجدید کابل بود و درصدر هفتاد یا نود ساختمان مدرن و عالیشان قرارداشت که طرح وساختمان آن ها به ابتکار جوزف بریک آماده شده بود.

بنا به سفارش هیأت مهندس آلمانی معماران و کسبه کاران ماهر افغانی جمع آوری گردیده به کار های ساختمانی دولتی گماشته شدند و در عین زمان برای کار های ساختمانی شهر جدید در حدود هفت صد تن ازفارغان صنف ششم مکاتب ولایت کابل در رشته های معماری و ساختمانی به مدت شش ماه تحت آموزش ساختمانی قرار داده شدند. ساخت وسازِ قصر شاهی زیر نظر مهندس والتر هارتن (Walter Harten) درساحۀ (۵۴۰۰)مترمربع، و به ارتفاع ۳۳ متر آغاز و انجام گرفت.

قصر دارالامان حدود یک صد و پنجاه اتاق خرد و بزرگ به شمول ۴۸ سالن بزرگ، یک کتابخانه، ۸۰ اتاق دفتر و۳۲ باب توالت عصری (تشناب) داشت. یک باب کفیتریا و پنج اتاق جدید در جریان پروژه های بازسازی و نوسازی در سالیان بعد به آن اضافه شده است.
درین قصر برای نخستین بار، از سنگ های کوه چهلستون به حیث روی کش کف ساختمان وبرخی دیوار ها استفاده شد. مهندسان آلمانی برعلاوه خط  آهن مسافربری مرکز شهر که شهر کابل را به دارالامان وصل میکرد ، برای انتقال سنگ از چهلستون تا محل ساختِ کاخ جدید، یک خط آهن کوچک حمل ونقل راه انداختند و واگن ها میان قصر و کوه چهلستون در رفت و آمد بودند.

دستگاه آبرسانی مجهز و جدید نیز که آب پاک را از «چشمۀ چونغر» واقع در منطقه قلعه قاضی توسط نل به داخل ذخیرۀ آب قصر دارالامان انتقال و برای اولین بار فعال شده بود.قصر شاهی نخستین ساختمان دولتی در افغانستان بود که با لوازم گرم کن عصری ( مرکزگرمی) نیزمجهز بود که با ذغال کار می کرد.

برج اول قصر که مشرف به سرک عمومی بود دفتر کار شاه تعیین و در اطراف آن دارالتحریر شاهی و وزارت دربار سلطنتی و سایر طبقه های آن به دیگر دوایر دولتی تخصیص داده شده بود. مجموعا” قصر دارای چهار برج بود در واقع این قصر در بستر یک باغ مرتفع، در سه طبقه، به شکل U ساخته شده که در وسطش باغچه و حوض داشت. ارتفاع هر طبقه شش متر بود. ستونهای ایوان، سنگی بودند و ورودی‌های اتاقها سقف هلالی داشتند. اما ستونهای داخلی، آجری یا خشتی بودند. در گوشه‌ها و وسط هر سالن، یک اتاق یا سالن بزرگ عمدتاً ستون‌دار قرار داشت. اتاقهای بقیۀ بخش ها سه و نیم متر بودند. از طرفین، دو راه‌ زینه یا پله برای رفتن به طبقات بالا داشت و از وسط هم یک راه‌ زینه یا پله مُدوّر و گِرد. یک دستگاه لفت یا آسانسور هم کار می کرد. از طبقه سوم، یک راه‌ زینه یا پله اضطراری، طبقه سوم را به نیم‌ طبقۀ بالای اتاق های طبقه سوم، وصل می کرد.این نیم‌ طبقه ارتفاعش از کف تا سقف دو و نیم متربود. در ساختمان، از آهن و چوب نیز زیاد استفاده شده بود. دور تا دور تپه‌ ای که این کاخ بر روی آن قرار گرفته، دیوار های خشتی مُشبّکی داشت. ( ۳ )

پروژه وسیع عمرانی شهر دارالامان دارای هفت شعبه بوده و این شعب وظیفه داشتند که قسمت های مختلف کار ساختمانی را از قبیل داش ها، شعبه حجاری و نجاری و شعبه عمرانی و غیره امور را پیش ببرند. بنا ” بعد از رکود چند ساله در شهر کابل نهضت ساختمانی به شکل عصری و مدرن در کابل اوج گرفت و برخی ساختمان ها مانند پل آرتن یا هارتن ، قصر تاج بیگ که زمانی مرکز قومندانی قوای مرکز واقع تپه تاج بیگ بود و در دراغاز سلطنت حرم شاهی در آنجا بود باش داشت و به همین مناسبت آنرا قصر ملکه ثریا نامیده اند ، موزیم کابل که در آن وقت برای شاروالی اختصاص داشت، تعمیر پُسته خانه و سرک عمرمی دارالامان و زیارت شاه دوشمشیره ،و خط آهن در مسیر همین سرک ؛ و ….
در مورد مصارف این قصر اسناد ثقه در دست نیست حدس زده میشود بیست و پنج ملیون افغانی برای اعمار این قصر به مصرف رفته باشد . (۴ )

فراز و نشیب قصر دارالامان :

امان‌الله خان این قصر را به‌ نام خود و برای کاربرد دستگاه دولت ساخت، اما تنها کمتر از دو سال از آن استفاده کرد تا آن که سلطنتش سقوط کرد.قصر دارالامان که قرار بود، محلی برای پارلمان جدید افغانستان شود، پس از سرنگونی شاه امان‌الله، مدتی متروک و دست نخورده ماند تا اینکه دولت متوجه این قصر گردید در زمان نادرشاه با تغییر نام به دارالفنون اولین فاکولته طب را دراین جا پایه گذاری نمود و صنوف درسی و لیلیه فاکولته طب دراین جا بود. گوشه از قصر به حیث تحویلخانه کشمش قرار گرفت . تا اینکه در زمان صدارت محمد داوود خان اولا” اسم دارالامان دوباره احیا گردید و ثانیا وزارت مالیه و زارت فواید عامه دراین قصر جاگزین گردید.
و توجه به ترمیم و بازسازی قصر شد . بعد از آنکه وزارت مالیه تعمیر جدیدی در داخل شهر اعمار نمود تنها وزارت فواید عامه و قومندانی عمومی قوایکار از آن استفاده میکردند . اماحوالی بعد از ظهر روز پنجشنبه مؤرخه ۲۲ قوس سال ۱۳۴۷ هـ ش – ۱۹۶۹ میلادی دچار آتش‌سوزی مدحش گردید.

ساختمان منزل سوم قصر به کلی از بین رفت؛ قیچی چوبی و پوشش قصر که قسما ” مسی و قسما ” کپریلی بود سوخت و منهدم گردید، سقف منزل سوم که با استفاده از مواد مروج ( چوب دستک، نی، تخته پلسترو چونه و گچمالی * استفاده شده بود از بین رفت و نود فیصد کلکین ها و دروازه ها و امور چوب کاری و تزییناتی منزل سوم که با ظرافت و مهارت از چوب چارمغز و ارچه ساخته شده بود از بین زفت . پلستر دیوار ها منزل سوم ریخت و درز ها و شکستگی ها دراثر شعله های آ تش در منزل سوم پدید امد. وسایل تخنیکی قصر اعم از تجهیزات و لوازم مرکز گرمی، آبرسانی، تشناب ها ، لین برق و تنویر و قندیل ها همه طعمه اتش شد. و آنچه که عاملان این اتش سوزی میخواست از بین برود اسناد و اوراق وزارت فواید عامه بود که کلا ” سوخت . و به اصطلاح به خاطر « یک شپش کل چپن را را سوختاندند»
اما توجه دولت و مردم برای احیا این قصر سبب شد که قصر بازسازی گرد نظریات در امور ساختمانی آن دو سه سال را در برگرفت . مردم که سوختن این قصر را از نزدیک مشاهده کرده بودند بیشتر از همه رنج میبرند و سرو صدا های مردمی و توجه دولت سبب باز سازی مجدد گردید . دراین باز سازی که از سال ۱۳۵۰ هـ ش آغاز گردید تغییراتی در منزل سوم رونما شد ارتفاع اطاق ها کاسته شد و یک تعداد اطاق های جدید اعمار گردید . امور چوب کاری و پلستر و رنگمالی و فرش صحن اطاق ها و دهلیز ها ذریعه خشت تراسو صورت گرفت ، سیستم مرکز گرمی ، آبرسانی ، تنویر و برق و قندیل ها و چراغ ها به کلی جدید ساخته شدند . همچنان نصب یک دستگاه تیلیفون اتومات ۱۲۰ لینه در نظر گرفته شد یک کفتریای کاملا عصری برپا شد ، چاه عمیقی به عمق ۲۵ متر با نصب پمپ فشار فعال گردید، کانالیزیسیون عصری همچنان اضافه شد . بنا ” بعد از باز سازی ۴۸ سالون بزرگ ، یک باب کتابخانه ، یک کفتریای بزرگ ، ۸۰ اطاق دفتری، ۳۲ باب تشناب عصری را شامل است که کتابخانه و ۲۴ باب تشناب و ۵ اطاق از از جمله اطاق های است که بعد از بازسازی اعمار گردید مصرف باز سازی که بیست ملیون افغانی در نظر گرفته شده بود به شصت ملیون افغانی افزون گردید که یقینا ” دراین بخش احتکار و زد و خورد مسؤولین این وجه را افزون ساخته است . در اعمار این قصر همکاری و مساعدت تخنیکی انجنیران افغانی و خارجی ریاست تعمیران وزارت فواید عامه ، اداره عالی قضا وزارت عدلیه سهم بیشتر داشتند تا اینکه به تاریخ ۱۵ جوزا سال ۱۳۵۳ هـ ش تکمیل و به وزارت عدلیه و اداره عالی قضا سپرده شد تا انها از این قصر استفاده ببرند .( ۵)

محترم حمید جان یعقوب که در آون سالها در دستگاه ساختمانی بنایی شامل کار بودند نظر ارزنده ایی ارایه داشته اند :

در قسمت مصارف قصر خدمت عرض کنم که ار آن مدت اضافه از چهل سال می گذرد و زیاد معلومات ها در خاطرم باقی نمانده است. آوازه ها زیاد بود که در ساختمان دوباره قصر خورد و برد صورت گرفته است . بعد ها در زمان داود خان مرحوم تفتیش های ریاست دیوان محاسبات صدارت و ظیفه گرفتند که صورت مصارف قصر را تفتیش کنند. خلاصه بعد از چند سال ( شاید چهار سال) آنها دست یک عده انجنیران شریف و ورزیده دستگاه را از کار گرفتند. اما بزودی محکمه همه را برآ ت داد.

در خصوص چهل و پنچ ملیون افغانی خدمت عرض کنم که همه آن مصارف مرکز گرمی نیست و قیمت سیستم مرکز گرمی جدید یکی از اقلام درشت این مبلغ میباشد. خودم صرف چند روز محدود در قصر خدمتی بودم .
لازم است از انجیران ورزیده دستگاه ، اقای فرخاری ، خواجه صاحب هاشم خان و انجنیر صاحب سید ابراهیم بها که با وصف همه مشکلات در احیای مجدد قصر زحمات فراوان را متحمل گردیدند یاد آور شویم (۶)
در زمان کودتای هفت ثور، به تاریخ شش جدی ۱۳۵۸ = ۱۹۷۸ م یعنی اشغال افغانستان توسط ارتش سرخ شوروی سابق ، بخشی قصر دارالامان و بخشی از قصر تاج بیگ که حفیظ الله امین تازه از ارگ کابل به آنجا کوچیده بود و از آن به حیث حرم سرا استفاده میکرد ؛ به آتش کشیده شد و در سال‌ های دهه شصت هـ ش وزارت دفاع افغانستان از این قصر استفاده می‌کرد و در کودتای ۱۶ دلو ۱۳۶۸ هـ ش به‌رهبری جنرال شهنواز تنی، وزیر دفاع سابق افغانستان علیه دولت دکتر نجیب‌الله، این محل هدف بمباران قرار گرفت و بخشی از آن ویران شد.دکترنجیب پس از سرکوبی کودتای تنی، دستوربازسازی داد وقصر دو باره رونق خود را بازیافت .

پس از خروج نیروهای شوروی از افغانستان، دارالامان در جنگ‌های داخلی سال‌های دهه هفتاد هجری شمسی آسیب بیشتری دید و سرانجام به‌ ویرانه‌ ای تبدیل شد بنابر بیان رزاق مامون با انگشت گذاشتن « واپسین توفان » از بهار ۱۳۷۱ هـ ش همزمان با سرنگونی دولت دکترنجیب الله، کابل به طورکامل درگرو گروه های مسلح رقیب درآمد. کاخ دارالامان بار ها بین نیروهای حرکت اسلامی، جمیعت اسلامی و حزب وحدت اسلامی دست به دست می شد. سرانجام درسال ۱۳۷۴ جنگ بین دولت اسلامی به رهبری برهان الدین ربانی وواحد های مسلح مخالف تحت رهبری فرماندهان وابسته به عبدالعلی مزاری رهبر حزب وحدت اسلامی از استقامت جادۀ سیلو و دهمزنگ به سوی کاخ دارالامان متمرکز شد. درجریان جنگ از هوا وزمین ظرف پنج شبانه روز، کاخ خالی دارالامان که به پادگان دفاعی نفرات حزب وحدت تبدیل شده بود؛ زیر ضربات توپچی وهوایی نیروهای وابسته به دولت آقای ربانی، به ویرانۀ کامل مبدل شد. ( ۷)

هر چند در سال‌های گذشته کسی به بازسازی قصر دارالامان توجهی نداشت، اما در سال ۲۰۰۵ میلادی، برنامه‌ای برای بازسازی کاخ و پارک‌های اطراف آن ارائه شده است. به گفتۀ محمدیونس نواندیش، شاروال کابل ، شورای وزیران بازسازی آن را در کنار قصرهای تاریخی دیگر مانند قصر چهل‌ ستون و قصر تاج بیگ به شهرداری کابل واگذار کرده است .
با این حال، شاروال کابل گفت که کار بازسازی این بنا همراه با بناهای چهل‌ ستون و تاج بیگ از روز جمعه، ۱۴ اسد ۱۳۹۰ هـ ش آغاز شده و هزینه کارهای مقدماتی آن را شاروالی کابل از بودجه خود خواهد پرداخت.

اکنون حومه قصر دارالامان محل استقرار نیروهای نظامی آیساف است. این بنا پس از بازسازی مقر پارلمان آینده افغانستان خواهد شد. برای روند بازسازی این کاخ، در آلمان بنیادی به‌نام ” بنیاد دارالامان “، زیر نظر و حمایت مالی والتر شل (Walter Scheel) تأسیس شده است. هموطنان ما از باغ و فضای سرد و سایه این محل خاطره ها دارند. ( ۸ )

امید برای احیای مجدد قصر دارالامان :

رئیس جمهور غنی بالاخره تصمیم به احیا و بازسازی قصر دارالامان گرفت و در جلسه ایی که تحت ریاست محمد اشرف غنی رئیس جمهوری اسلامی افغانستان شام روز گذشته به همین منظوردایر شده بود ؛ آغاز کار پروژه ساحه دارالامان شهر کابل را اعلان نمود .

در این جلسه که در ارگ انجام شد، در مورد تطبیق دیدگاه غازی شاه امان الله خان صحبت شد و خاطر نشان گردید که باید بیشتر دوایر دولتی در این ساحه انتقال یابد و قصرهای ساحه مذکور بخصوص قصر دارالامان بازسازی گردد و مفکوره شاه امان الله خان به حقیقت مبدل شود.

در این جلسه وزیر شهر سازی و سایر مسئولین آن وزارت و یکی از مهندسین سرشناس شهر استانبول دیدگاه ها و پیشنهادات شانرا در خصوص پروژه دارالامان بیان کردند.

رئیس جمهور غنی گفت که پروژه دارالامان فصل ناتکمیل شدهء تاریخ افغانستان است. وی افزود که این پروژه باید از هر لحاظ با شرایط مالی، فرهنگی و اجتماعی افغانستان تطابق داشته باشد و کار ساختمانی آن اولویت بندی گردیده و از بازسازی قصر دارالامان آغاز گردد. در اخیر این جلسه ضمن اینکه پروژه مذکور را یک پروژه ملی دانست، گفت که علاوه بر اینکه پروژه دارالامان یک نیاز اساسی است، دیدگاه شاه امان الله غازی نیز می باشد که با تطبیق آن نه تنها فصل ناتکمیل شدهء تاریخ ما تکمیل می گردد بلکه زمینه اشتغال زایی نیز مساعد می شود. (۹)

بنا ” کار باز سازی که توسط انجنیران افغان اعم از بانوان و مردان به تاریخ دهم جوزای ۱۳۹۵ آغاز گردید که تا حال ادامه دارد و فیصله شده است که قصر دارالامان بعد از باز سازی به موزیم ملی افغانستان مبدل خواهد شد.

زیر نویسها :
۱ – Ludwig W. Adamec ; Historical Dictionary of Afghanistan, London; 2012 , p 106 .
۲ – قاموس جغرافیایی افغانستان، ج دوم، کابل ، ۱۳۳۶ هـ ش، ص ۱۹۰.
۳ – مامون – رزاق؛ کاخ فراموشی / شناسنامۀ قصر دارالامان، کابل نات، ش ۲۶۵، جوزا ۱۳۹۵ هـ ش .
۴ – تاریخچه قصر دارالامان ، به اهتمام سید ملک میهن مهر ، کابل ، ۱۳۵۳ هـ ش ، ص ۳ – ۶ .
۵ – تاریخچه قصر دارالامان، ایضا” ، ص ۱۲ – ۱۴ .
۶ – پیام محترم حمید جان یعقوب با ارتباط بازسازی قصر دارالامان .
۷ – مامون – رزاق؛ کاخ فراموشی / شناسنامۀ قصر دارالامان، کابل نات، ش ۲۶۵، جوزا ۱۳۹۵ هـ ش .
۸- ویکیپیدیا . واژه قصر دارالامان .
۹ – دفتر ریاست جمهوری ، پروژه دارالامان فصل ناتکمیل شدهء تاریخ افغانستان است، ۱۶ حوت ۱۳۹۴ هـ ش .