۲۴ ساعت

تاریخ  نشر چهار شنبه ششم  جدی  ۱۳۹۶ –  ۲۷  دسامبر  ۲۰۱۷–  هالند

بزرگداشت از هزار و دو صدو پنجاه نُه مین سال

تولد جعفررود کی :

نوشتۀ : محترم استاد شاه محمود محمود

من موی خویش را نه از آن می کنم سیاه

تا باز نوجوان شوم و نو کنم گناه

چون جامه ها به وقت مصیبت سیه کنند

من موی در مصیبت پیری کنم سیاه

( از کلیله و دمنه منظوم رودکی )

  ابوعبدالله جعفربن محمد بن حکیم‌ بن عبدالرحمن‌ بن آدم رودکی به روزپنجشنبه ۱۲ رمضان ۲۴۴ هـ ق = ۲۶ دسمبر ۸۵۸ م مطابق ۵ جدی ۲۳۷ هـ ش ؛ در روستایی به‌ نام بَنُج رودک (پنجکنت در تاجکستان امروزی) در ناحیه رودک در نزدیکی نخشب سمرقند به دنیا آمد.

رودکی را نخستین شاعر بزرگ پارسی‌ گوی و پدر شعر پارسی – دری می‌دانند که به این خاطر است که تا پیش از وی کسی دیوان شعر نداشته‌ است و این سخن ازآثاری فارسی و عربی هم عصر رودکی، ابوحاتم رازی مسجل می‌گردد. به عنوان پدر شعر کلاسیک فارسی – دری رودکی از جایگاه ممتازی در جهان برخوردار است.

از کودکی و چگونگی تحصیل اودقیق نمیدانیم . نوشته اند که در هشت سالگی قرآن آموخت و آن را از بر کرد و از همان هنگام به شاعری پرداخت.
برخی می گویند در مدرسه های سمرقند درس خوانده است. آنچه آشکار است، وی شاعری دانش آموخته بود و تسلط او بر لغات فارسی – دری چندان است که هر فرهنگ نامه ای از شعر او گواه می آورد.

رودکی از روزگار جوانی آوازی خوش داشت، در موسیقی و نوازندگی چیره دست و پر آوازه بود. وی نزد ابوالعنک بختیاری موسیقی آموخت و همواره مورد ستایش او بود، آن چنان که استاد در روزگار کهنسالی چنگ خود را به رودکی بخشید.

رودکی در همان دوره شعر نیز می سرود. شعر و موسیقی در قرن های چهارم و پنجم هجری قمری همچون روزگار پیش از اسلام به هم پیوسته بودند و شعر به همراه موسیقی خوانده می شد. شاعران بزرگ آنانی بودند که موسیقی نیز می دانستند.

از هم عصران رودکی ، منجیک ترمذی (نیمه دوم قرن چهارم) و پس از او فرخی (۴۲۹ هـ ق) استاد موسیقی زمانه خویش بودند. شاعران، معمولاً قصیده هایشان را با ساز و در یکی ازپرده های موسیقی می خواندند. هرکس که صدایی خوش نداشت یا موسیقی نمی دانست، از راوی می خواست تا شعرش را در حضور ممدوح بخواند. رودکی، شعرش را با ساز می خواند .

درآن روزگار در محیط ادبی، علمی، اقتصادی و اجتماعی فرارود، آن چنان تحولی شگرف روی داده بود که دانشمندان، آن دوره را دوران نوزایی (رنسانس) می نامند.
بر بستر چنین زمینه مناسب اقتصادی، اجتماعی و برپایه دانش دوستی برخی از پادشاهان سامانی، همچنین با تلاش و خردمندی وزیرانی دانشمند و کاردان چون ابوالفضل بلعمی (۳۳۰ هـ ق) و ابوعلی محمد جیهانی (۳۳۳ هـ ق)، بخارا به صورت مرکز بزرگ علمی، ادبی و فرهنگی درآمد.

دربار سامانیان، محیط گرم بحث و برخورد اندیشه شد و شاعران و فرهنگمداران از راههای دور و نزدیک به آنجا روی می آوردند.

بهترین آثار علمی، ادبی و تاریخی مانند شاهنامه منصوری، شاهنامه ابوالمؤید بلخی (قرن چهارم هـ ق)، عجایب البلدان، حدود العالم من المشرق الی المغرب در جغرافیا ، ترجمه تفسیر طبری که چند تن از دانشمندان فراهم کرده اند، ترجمه تاریخ طبری از ابوعلی بلعمی، آثار ابوریحان بیرونی (۴۴۰ هـ ق) وابوعلی سینا (۴۲۸ هـ ق) در روزگار سامانیان پدید آمدند. دانشمندان برجسته ای مانند محمد زکریای رازی (۳۱۳ هـ ق) ابونصر فارابی (۳۳۹ هـ ق)، ابوریحان بیرونی، ابوعلی سینا و بسیاری از شاعران بزرگ مانند فردوسی (۴۱۰= ۴۱۶ هـ ق) در این روزگار می زیستند و یا متأثر از آن برآمده اند.

بزرگترین کتابخانه در آن دوران در بخارا بود که ابوعلی سینا آن را دید و گفت که نظیر آن را هرگز ندیده است. تأثیر این تحول، نه تنها در آن دوره که در دوران پس از آن نیز پیدا است. رودکی فرزند چنین روزگاری است. وی در دربار سامانی نفوذی فراوان یافت و به ثروتی افزون دست یافت.

وی در دربار امیر نصر سامانی بسیار محبوب شد و ثروت بسیاری به دست آورد، با این حال در سالهای پایانی عمر مورد بی‌ مهری امرا قرار گرفته بود. گویند که وی از آغاز نابینا بود، اما با بررسی پروفسور گراسیموف (۱۹۷۰ م) بر جمجمه و استخوانهای وی آشکار گردید که در دوران پیری با فلز گداخته ای چشم او را کور کرده اند، برخی استخوانهایش شکسته بود

آثار رودکی سمرقندی:( دیوان و مثنوی های رودکی)
درباره ی شمار ابیات رودکی اختلاف است، ولی میتوان گفت که تعداد ابیاتش بسیار زیاد بوده است. رشیدی سمرقندی، جامی، مؤلف ریحانه الادب میرزا محمدعلی فرزند محمدطاهر تبریزی خیابانی، غیاث الدین خواند میر مؤلف حبیب السیر و برخی دیگر تعداد ابیات رودکی را یک ملیون سیصد و بیست هزار بیت می دانند.

آنچه اکنون مانده، بیش از ۱۰۰۰ بیت نیست ؛ که در مجموع می توان گفت که رودکی هشت مثنوی داشته که ما به شکل خلاصه آن ها را معرفی می کنیم:

۱- مثنوی کلیله و دمنه: حمدالله مستوفی در کتاب “تاریخ گزیده”، آورده که کلیله و دمنه از منشات رودکی است. رودکی این مجموعه ی شعر را به امیر نصر بن نوح سامانی تقدیم می کند و حاصل آن نیز نزدیک به صد هزار درم زر سرخ است که امیر و اطرافیان به پاس تلاشش به وی هدیه می دهند.
۲- مثنوی سندباد نامه: پاول هرن – شرق شناس آلمانی، معتقد است که هشت بیت از اشعار برجای مانده از رودکی سمرقندی، مربوط به مثنوی سندباد نامه است.
۳- مثنوی مطوی موقوف از بحر سریع، به این وزن: مفتعلن مفتعلن فاعلن. از این مثنوی فقط سه بیت باقی مانده است.
۴- مثنوی مسدس اخرب مقبوض محذوف از بحر هزج،به این وزن: مفعول مفاعلن فعولن. از این مثنوی تنها سه بیت باقی مانده است.
۵- مثنوی مسدس محذوف از بحر مضارع، به این وزن: مفاعیل فاعلات فعولن.از این مثنوی نیز تنها سه بیت باقی مانده است.
۶- مثنوی اصلم مسبغ از بحر خفیف، به این وزن: فاعلاتن مفاعلن فع لن.از این مثنوی بیست و هشت بیت باقی مانده است.
۷- مثنوی مثمن مقصور از بحر متقارب. به این وزن: فعولن فعولن فعول.از این مثنوی چهل و سه بیت مانده است.
۸- مثثنوی مسدس مقصور از بحر هزج، به این وزن: مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل.از این مثنوی سیزده بیت در دست است.

داستان بوی جوی مولیان:
گویند امیربخارا در یکی از سفرهای خویش ،که رودکی نیز با او همراه بود، وارد شهر هرات شد و منطقه ای خوش آب و هوا نظر امیر را جلب کرد و امیر فرمان داد که در آن منطقه خیمه و خرگاه بر پا کنند و چون که در آن مکان، به امیر خوش گذشت، اقامت امیر در آن جا چهار سال طولانی شد ، و بزرگان هم رکاب امیر از زن و فرزند به دور شدند و در فراق بخارا رنج میبردند از رودکی تقاضا نمودند تا کاری نماید که امیر برگردد . رودکی شعر بوی جوی مولیان را فی البداهه و با نواختن چنگ به سمع امیر رساند. امیر را آن چنان شوق دیدار بخارا دست داد که گویند بدون پای پوش یا کشف بر رکاب گذاشت و تا بخارا تاخت و رودکی از مقربان امیر سامانی در حدود پنجاه هزار دینار دریافت نمود.

بوی جوی مولیان آید همی یادِ یارِ مهربان آید همی

ریگ آموی و درشتی راه او زیر پایم پرنیان آید همی

آب جیحون از نشاط روی دوست خنگ ما را تا میان آید همی

ای بخارا شاد باش و دیر زی میر سوی تو شادمان آید همی

میر،ماه است و بخارا آسمان ماه سوی آسمان آید همی

میر،سرو است و بخارا بوستان سرو سوی بوستان آید همی

آفرین و مدح و سود آید همی گر به گنج اندر زیان آید همی

وفات رودکی :
در باره یی وفات رودکی نیز گفته ها فراوان است ، سعید نفیسی گفته ی “سمعانی ” را در کتاب ” الانساب ” ازدیگر گفته ها درست ترمی داند . بنا بر نوشته ی سمعانی ، رودکی بنابر مصیبت های که در پیری متحمل گردید ، در اواخرعمر به زادگاهش بنجرود بازگشت و درهمانجا به سال ۳۲۹ هـ ق = ۹۴۱ م بعد از ۸۳ سال زندگی در گذشته است . برخی وفات رودکی را در پنج دِه میدانند .

شاه محمود محمود