۲۴ ساعت

شیوۀ بیدل درتصوف !

تاریخ  نشر  شنبه چهارم  حمل   ۱۳۹۷ –  ۲۴ مارچ  ۲۰۱۸–  هالند

شیوۀ بیدل درتصوف !

محترمه خانم عزیزه عنایت :

 شهابی پــرفروغی جلوگــــرشـــد

 تجلی دیــد و چون نور سحر شــد

یکی خــوش طبع مرد علم ودانش

جـهــان معــرفت را  راهـبـرشــد

سخـنــورعـــارفـی والا مقــا مــی

 دبستــان ادب را  زیـب و فــــرشد

 لـقــب کــردنـــــد اورا ابوالمعانی

کلامش تــازه چـون گلهای تر شـد

ببــالــد هـــرنفـس گـیتی بـنـا مـش

که فــرزنـدی بدینسان نا مور شــد

مـقــام ارجمــنـد ش در فضـلـیـــت

 فــلک را نــازد وعـقــدء قمر شـــد

 بسی محبــوب شـد بــیــد ل بد لهـا

که نــور دیـــدۀ اهـــل نظـــرشـــد

 صفــا بخشــد کلامش هــر دلی را

 ســرودش ازگهر تــا بنده تر شـــد

 رهی بیدل رهی علم است وعرفان

 زفیضـش طالب او بهــره ورشــــد

 ( عزیزه ) ازفیــوض شعــربـیـد ل

 رهـی مقصـود جسـت وپــرثمرشد

میسزد اگردرهوای لطافت مطلب بلندش، بلندپروازان سخن سنجی،فکرها رابه عالم بالابفرستند. رواست که گویند کلام دلنشینش،ازپرتؤ مضامین، روشن،چون خطوط رنگین وزرین خورشید تابان،گلستان ادب فارسی را رنگین ساخته است. دروصف این سخن سالار بزرگ هرچه بگویم کم است میخواهم درمورد فروتنی وشیوۀ تصوف بیدل کوتاه سخنی به عرض برسانم .

قبل ازآن باید گفت طریقۀ صوفیه رامیتوان به دو دسته تقسیم بندی کرد که یکی زهد و دیگری عشق است .

اول: راه زاهد راهیست که متصوف با بکاربردن اذکار،عزلت گزینی،وبا ریا ضیات به پیشرفت های نایل میگردد. اما راه عشق راه سوزوگدازو درد محنت  کشیدن است که این هردو طریق، یعنی زهد وعشق درنزد ارباب تصوف مقبول است. ولی اختلاف نظرموجود است که رهروان هریک ازاین طریقه،روش خود را بردیگری ترجیح میدهند .

 که بیدل راه عشق را،درتصوف برزهد ترجیح داده وبرگزیده است .

  چنانچه که خود گفته است :

” زهد وتقوا هم خوش است اما تکلف برطرف

درد دل را بنده ام درد ســری درکـار نیســت “

پس ازاین مبحث درمی یابیم که بیدل صوفی زهد وتقوا نبوده و انچه که اورا شیفته ساخته بود راه عشق بود که با بالهای عشق تاآستان محبت پروازنموده، چشم ظاهر را بسته وبا فروتنی وچشم باطن تجلیات ذات خداوندی را دیده است. که بطورنمونه به این ابیات وی میپردازیم :

 ” به اوج کبریا کزپهلوی عجزاست راه آنجا

 سرمویی گراینجا خم شوی بشکن کلاه آنجا “

دراین بیت ابوالمعانی انسان را به طاعت و بنده گی  متوجه میسازد واز کبرو غرورمنع میکند عجزرا وسیلۀ تقرب به آستان الهی میداند یعنی تا رسیدن به آستان آفریدگاربجز ازعجز وبندگی راه دیگری وجود ندارد.

درصورتیکه جوینده سرمویی دراینجا که مقصدش همین دنیا است خم شود کبر و تکبررا ازخود دورکند میتواند به بارگاه خدا راه یابد وآن وقت است که بنده  میتواند با این تقرب بنازد وافتخارکند.

ناگفته نماند که عرفا ازنگاه روش با هم مختلف اند هریک ازاین بزرگان مطابق ذوق خود به یکی ازسجایای اخلاقی مانند زهد،تقوا،سخا،صدق و صفا،عجز تمسک نموده  وآنرا تهداب کارخود قرارداده اند چنانچه که بیدل عجزرا بنای تصوف خود دانسته است . شاید علت این اختیار از جانب بیدل آن باشد که در بارگاه کبریایی عجز وانکسار وجود ندارد.لهذاخداوند تعالی خریدارعجزبنده گان خود است. یعنی وقت بنده عجز خود را تقدیمآن بارگاه مینماید  مورد قبول حق واقع میشود .

بازهم به بیت دیگری میپردازیم :

 ” ادبگاه محبت نــاز شــوخی بــرنمیدارد

 چوشبنم سربه مهراشک میبالدنگاه آنجا “

این بیت که درنوع خود کاملا یک شعر تصوفیست  چنین افاده میشود .

محبت الهی بی باکی و بی پروایی را تحمل کرده نمیتواند چه او تعالی غنی و بی نیاز است و حتی به طاعت وعبادت کس احتیاج ندارد .

ناز شوخی که کنایه از گستاخی میباشد. درآستان خداوند راه ندارد بلکه راه یافتن درآن جا، با عجزوبنده گی ورعایات آداب میسر میشود.

زیرا به قول متصوفین  تصوف عبارت از آداب است . پس لازم است که صوفی درادبگاه  محبت چشم ظاهر را با مهراشک ببندد و با چشم باطن که دل است تجلیات حق را مشاهده کند.چنانچه که بیدل کرده است .

ابوالمعانی میفرماید دردیگر جاها باید با چشم بازهمه چیز را دید ولی در ادبگاه محبت  که منظورش بارگاه خداوندی است با چشم بسته باید دید.

یعنی همان طوریکه شبنم  با اشعۀ خورشید به پروازمی آید صوفی هم با دیدن تجلی ذات پاک خداوند  میبالد و به پرواز میاید و همچنان عشق را نظر به زهد ریاکارانه ترجیح  میدهد که در این بیت میگوید :

                     ” راست ناید با عصای زهد سیــر راه عشق

این بساط شعله خصم پای چوبین بوده است “

ابوالمعانی چیزی راکه  غیر قابل قبول دانسته و آنرا نمیپذیرد زهد ریاکارانه است که خود میگوید :

                      ” مکر زاهد ابلهان راسرخط مشق ریاست

 سامــری تعلیم باطل میکنــد گوســالــه را “

ازاین مثالها وسایرمثالهایکه دراثار وی دیده میشود ثابت میگردد که ابوالمعانی با این روش سازگار نیست.

  ازحضرت ابوالمعانی بیدل عارف و گویندۀ بیشترین شعرفارسی، وقتی سروده هایش را میخوانیم موضوعات بسیارجالب درآن دیده میشود که خواننده را محو کمال و قدرت  استعداد خویش مینماید و در بعضی جا ها واژه های را بکاربرده است که دارای دو معنی میباشد  مثلاً واژۀ حلقه در بیت های ذیل :

“درخلوت دل صحبت اوهام وبال است
  بیزارم از آن حلقه که یارب بدر اید”

دراین بیت حلقه دومعنی دارد یکی اینکه  حلقۀ دروازه که همیشه جایش بیرون دروازۀ خانه است هیچگاه به داخل خانه راه یافته نمیتواند و دیگراینکه گروهی که  لیاقت  همصحبتی را نداشته باشند هیچ گاه نمیخواهید که آنانرا بیرون از درخانه وارد خانه سازید .
دل نظرگاه حق است وقتی با دل خلوت میکنی اندیشیدن به چیزی های دیگرروا نباشد وبجز اهل دل  کسی دیگری نمیتواند وارد آن خانه شود .

 ” عاشقان بی کس اند از درد نومیدی مپرس  
  حلقه را از شوخ چشمی جا برون در بؤد “

دراینجا بازهم، منظور همان حلقه یعنی جمعی اند :
وآنانکه شوخ چشم اند، هم کسی به خانه راه شان نمی دهد که همیشه بیرون درمیمانند.
به معنی عرفانیش تا لیاقت وارد شدن به خانۀ دل که جایگاه ذات یکتایی است پیدا نکینم  هیچگاه وارد آن خانه شده نمیتوانیم . بادرود

ماخذ: کلید عرفان اثرجناب قندی آغا