۲۴ ساعت

هرات در منابع جغرافیایی و تاریخی :
در مورد هرات و موقعیت آن همهٔ مؤرخان و جغرافیه نویسان مسلمان و غیر مسلمان حرفهای بسیار مهمی را ارایه نموده اند که کلاً اهمیت استراتیژیکی و سیاسی و اقتصادی هرات را واضح ساخته اند .

مجموعاً جمعیت هرات را بیشتر از همه شهر های خراسان دانسته و زمین انرا حاصلخیز و معمورتر از همه ذکر نموده ومرکز تجارت و محل اجتماع مردمان توانگر و دانشمند و فضلا دانسته اند .
نخستین جغرافیه نگاران اسلامی ابن رسته، ابن خرداد به، قدامه بن جعفر و ابن واضح یعقوبی که در قرن سوم هـ ق میزیستند و به تعقیب اصطخری و ابن حوقل کتابهایی در مسالک و ممالک نوشتند که مبدآ نویسنده گان و جغرافیه نگاران بعدی به زبانهای دری – فارسی و سایر زبانها بودند. از خلال نوشته های آنها مطالب مهمی در مباحثی جغرافیایی تاریخی هرات میخوانیم .
ابوعلی احمد بن عُمر رسته جغرافی دان و مؤلف کتاب « الاعلاق النفیسه » ( متوفی بین ۲۹۰ و ۳۰۰ هـ ق ) نخستین جغرافی نگاران اسلامی است که به ذکر مطالبی در باره سرزمین فارس، بلغار ، مجار، اسلاو، روسیه و … پرداخته است . در مورد هرات مطلب ارزنده را یاداورشده می آورد که : هرات شهر بسیار بزرگی است. دور و بر آن چهارصد ده (دهی) بزرگ و کوچک . هر دهی دارای چهل و هفت خانهٔ بزرگ و در هر خانه ده بیست نفر سکونت دارند . (۹)
اما نخستین کتاب جغرافیا به زبان دری – فارسی حُدودالعالم من المشرق الی المغرب است. این کتاب در رابطه با شکل و موقعیت کره زمین، جغرافیای عمومی، به ویژه جغرافیای سرزمین‌های اسلامی است. نام مؤلف کتاب معلوم نیست ، اما به گفته ولادیمیر مینورسکی، شرق شناس روسی، ممکن است شخصی به نام «اشعیا ابن فریغون» نویسنده دانشنامه جوامع العلوم نویسنده این کتاب باشد که شاید نسبتی نیز با فریغونیان و امیران آنها داشته باشد. این کتاب به امیر « ابوحارث محمد ابن فریغونی »، از حکمرانان سرزمین گوزگان، واقع در شمال افغانستان اهدا شده و تدوین آن احتمالاً جهت راهنمایی حکمران بوده است .
اطلاعات این کتاب دقیق و نثر آن ساده و روان است. نویسنده هری رامختصر اما جامع به معرفی گرفته است که :
هری شهر بزرگ است و شهرستان وی سخت استوار است. و اورا قهندژ است و ربض است و اندر وی ابهای روان است و مزگت [ مسجد] جامع این شهر، آبادان تر مزگتهاست، به مردم از همه خراسان و بر دامن کوه است. و جای بسیار نعمت است. و اندر وی تازیانند بسیار. و او را رودی است بزرگ کی از حد میان غور و گوزگانان رود، اندر نواحی و به کار شود. و از او کرباس و شیر خشت و دوشاب خیزد. (۱۰)‌
عقیده برآنست که مآخد حدود العالم مسالک و ممالک اصطخری است . چون کتاب موصوف جامع ترین کتابی است که در مورد جغرافیه سرزمین های اسلامی آن روز نوشته شده بود .
ابواسحق ابراهیم بن محمد اصطخری چغارفیه دان پرآوازه متوفی ۳۴۰ هـ ق اصطخری پس از ابوزید احمد بن سهل بلخی متوفی ۳۲۲ هـ ق از پایه گزاران دانش جغرافیا در جهان اسلام می دانند. یاقوت و دیگران از اهمیت و درستی کتاب اصطخری یادکرده اند او را برتر و کاملتر از اثر ابوزید بلخی میدانند . مهم تر اینکه نویسندهگان و جغرافیا نگاران بعدی مطالب خویش را اکثراً گرفته اند .اصطخری در مورد هرات نکاتی بسیار ارزنده را ارایه داده میگارد :
هراه نام شهر است و اعمال و نواحی آن این است : مالن، خیسار، استرییان، اوبه، ماراباد، باشان ، کروخ، خشت و به اسفزار : ادرسکر، کواران، کوشک، کواشان،.و اسفزار نام ناحیتی است . و شهر هری حصاری و خندقی دارد ، و درین خندق اب است . و این حصار در میان شهرست، و اعمال و نواحی آن بسیار ست .
و شهر دیوار عظیم دارد و قهندژ و مسجد آدینه در شهرست و سرای امارت در خراسان آباد است و از آنجا تا شهر سه فرسنگ باشد بر راه پوشنگ و این خراسان آباد آنست کی لشکرگاه بودی در اول. و مساحت شهر مقدار نیم فرسنگ باشد.
و شارستان را چهاردروازه است : دروازه ای کی راه بلخ است ، و یکی دروازه نشاپورست آن را زیادی خوانند و یکی دروازه سیستان کی آن را پیروزآباد خوانند ، و یکی دروازهٔ غور کی آن را درِ خُشک گویند. و دروازه همه از چوب است مکر دروازه بلخ کی آهنین است . و در میان شهر و ربض آبهای روان است. و حصار را چهار درست، هر دری سوی دروازه ای و هم به نام آن دروازه باز خوانند. و گردبرگرد حصن دیوارست ، و پهنای دیوار سی گام بود. و مسجد آدینه در میان شهرست. و در همه خراسان و ماوراء النهر هیچ جایی مسجدی ابادان تر و انبوتر از مسجد هری نیست . (۱۱)
مطالب اصطخری همچنان در کتاب صوره الارض ابن حوقل نیز انعکاس یافته است . موصوف به نام ابو القاسم محمد بن حوقل یا محمد بن علی نصیبی یا نصیبینی متوفای پس از ۳۶۷ هجری قمری، بازرگان ، سیاح معروف و جغرافیه دان عرب در قرن چهارم هـ ق است که صوره الارض را با نگرش وسیع تر به رشته تحریر درآورده و هرات را با سخنان ارزنده به ستایش گرفته است که :
هرات نام شهری است و حصاری استوار داشته است . در بیرون و اندرون آن ابهاست و داخل ان قهندز است و ربض نیز دارد که مسجد جامع درآن است. دارالاماره در خارج حصن در جایی به نام خراسان اباد که از شهر منقطع است قرار دارد و خراسان اباد از شهر ثلث فرسخ فاصله دارد و برطیق بوسنج ( پوشنگ ) در غزب هرات واقع و بنا های آن از گل است. مساحت شهر نیم فرسخ است و قسمت داخلی چهار دروازه دارد:
نخست دروازهٔ سرای که در شمال است و از آنجا به بلخ روند. دوم دروازهٔ زیاد که در غرب است و از آن به نیشاپور روند، سوم دروازهٔ فیروزآباد که در جنوب است و از آن به سیستان روند، چهارم دروازهٔ خشک که در شرق است و از آن به غور روند. همهٔ دروازه ها چوبین است جز دروازهٔ سرای که آهنی است . هر دروازه ای بازاری دارد؛ و در اندرون شهر و ربض آن آبهای جاری است . حصن ( قلعه) را نیز چهار در است چنانکه روبروی هر یک دروازه های شهر دری است و به نام همان دروازهٔ شهر خوانده می شود. در بیرون قلعه دیواری است که قلعه را فرا گرفته و بلندی آن درازتر از قدٔ آدمی است و میان دیوار و قلعه بیش از سی قدم فاصله است .(۱۲)
محمد بن احمد شمس‌الدین المقدسی جغرافی‌دان قرن چهارم هـ ق بود. در بیت المقدس زاده شد.( تولد ۳۳۶ وفات حدود ۳۹۱ هـ ق ) مؤلف احسن اتقاسیم فی معرفه الاقالیم جغرافیه نگار و جهانگرد عرب کارش تجارت بود و در سفر ها به جستجوی احوال بلاد علاقمند شد و از تجارت دست کشید و به بیشتر کشور های اسلامی سفر کرد . او برای نوشتن کتابش از ساحل هند تا اندلس در اسپانیا مسافرت کرد و بیشتر نوشته‌ هایش بر پایه مشاهدات خود او است. وی عمیقاً در همه فعالیت‌های اقتصادی، دینی وتجارتی مردمان هر ناحیه تحقیق می‌کرد و در ابتدای کتاب خود نیز توضیح داده‌ است که کتابش تنها به شرح کوه‌ها و بیابان‌ها و رودها و دریاهای ممالک اسلامی نیست .

او پس از پایان مسافرت‌هایش و در چهل سالگی کتاب احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم را نوشت که در نوع خود کامل‌ ترین و جامع‌ ترین کتاب می‌باشد. مقدسی در اول کتاب خود با دیدی انتقادی از علم جغرافیا در نزد اعراب تا روزگار خودش صحبت کرده‌است و از سختی‌هایی که در راه نوشتن این کتاب کشیده سخن گفته‌است. کتابش نتیجه همین مسافرتها است امتیاز این جهانگرد بر سایر علمای جغرافیایی اسلام تیز بینی و مشاهده دقیق او از مظاهر جغرافیایی است موصوف در مورد هرات می نویسد : هرات بوستان خراسان است . عمارات آن پیهم پیوسته است . مردمش زیرک و شوخ و شنگ و دارای ذوق ادبی می باشد، از هرات شیرینی و پارچه های اعلا به کشور های مختلفه دیگر فرستاده میشود (۱۳)
مقدسی هفت نهر هرات را نام میبرد که ولایت حول و حوش کرسی هرات را اب میداده اند. در حالیکه حمدالله مستوفی از نهُ نهر که برای آبیاری ولایت حول و حوش هرات از رود هرات جدا میشود اسم برده است . (۱۴)
شهاب الدین ابوعبدالله یاقوت حموی دایره المعارف نویس بزرگ عرب در کودکی اسیر شد و تاجر بغدادی به نام عسکر ؛ حموی را خرید و تعلیم کرد و به کار سفر واداشت وسپس آزاد کرد. موصوف در شهر های عراق و شام و مصر، فارس ، خراسان و ماورآالنهر گردش کرد و با مراجعه به کتابخانه های بزرگ چیز های فراهم و تهیه کرد که اگر او نبود شاید از بین میرفتند .در سال ۶۰۷ هـ ق درهرات بوده و مینویسد :
هرات شهر بزرگی است از امهات بلاد خراسان، من در سال ۶۰۷ هـ ق که در خراسان بودم در آنجا هیچ شهری مهمتر، بزرگتر، زیباتر، پاکیزه تر و پرجمعیت تر از هرات در خراسان ندیدم، باغها و آبهای جاری بسیار و نعمت فراوان دارد، شهر هرات مملو از علما و دانشمندان و توانگران است . (۱۵)
استاد خلیل الله افغان [ خلیلی ] سخنان یاقوت را بیشتر ترجمه و اضافه میکند که :  هرات گنجینه فضیل بوده و لی آن را چشم زمانه کور باد دیده نتوانسته در سنه ۶۱۸ هـ ق بدست اعتساف چنگیزی ها منهدم و مستاصل گردیده است.(۱۶)
حمدالله مستوفی در نزهته القلوب همچنان از هرات به نیکویی یاد نموده مینویسد که : هرات نام امیری از توابع جهان پهلوان نریمان ساخت اسکندر رومی بعد از خرابی تجدید عمارتش کرد. دور باروش نه هزار گام است و هوای غایت نیکویی و درستی دارد، و پیوسته در تابستان شمال وزد … در این شهر در حین حکومت ملکان غور دوازده هزار دکان آبادان بوده و شش هزار حمام و کاروانسرا و طاحونه و سیصد و پنجاه و نه مدرسه و خانقاه و آتش‌خانه و چهارصد و چهل و چهار هزار خانه مردم‌نشین بوده‌است … مردم آنجا (هرات) سلاح‌ ورز و جنگی و عیارپیشه باشند و سنی مذهب اند و در آنجا قلعه‌ ای محکم است و آن را شمیرم خوانند. بر دو فرسنگی شهر بر کوه آتشخانه‌ای بوده‌است که آن را ارشک گفته‌ اند؛ و این زمان قلعهٔ امکلجه می‌گویند و مابین آتشکده و شهر، کنیسهٔ نصاری بوده‌است (۱۷)‌
میرخواند مؤرخ هراتی در تاریخ روضه الصفا بعد از یک سلسله وجوه و روایات مختلف راجع به بنای شهر هرات بیان مینماید مینویسد که : اکنون شهر بند هرات مشتمل بر دو فصیل است، یکصد و چهل و نه برج دارد . قطر شهر یک هزار و نهصد در یک هزار و نهصد قدم اتفاق افتاده خندق آن قریب بیست زرع عرض دارد و چون مدتی است آن را حفر نکرده اند چندان عمق ندارد، مسجد جامع شریف که فضایل و برکات آن از حد بیرون است و از حیز احتمال افزون در میان دروازه قطبچیان و خوش واقع شده قلعهٔ اختیار الدین داخل درون شهر است .
و چون در داخل این بلده جز جوی چه آب روان نیست باغ و بساتین قلیلی دارد، اما در بیرون و نواحی گازرگاه تا کوه مختار چشمهٔ ماهیان بلکه از قریه پاشتان تا قصبه ساق سلمان که قریب شش فرسخ است تمام باغ و کوه و گلستان گشته و از درهٔ دوبرادران تا پل مالان که دو فرسنگ است بقاع دلپذیر متصل یکدیگر تاسیس یافته و از دروازه مذکور تا کوه اسکچه که چهار فرسخ مسافت دارد و از اوبه تا کوسویه که سی فرسخ مسافت دارد باغات و عمارات و فزای این بلدهٔ فردوس مانند است که به یکدیگر اتصال دارد و از مواضع میمون آن یکی خیابان است که مزارات مشایخ و علما و صلحا دراآن موضع متبرک بسیار است و خطایر و بقاع در یمین و یسار آن بیشمار.
در زمان جاهلیت نیز این مقام کعبه دعوات بوده چنانکه حالا جایی که مصلی و عیدگاه است پیشتر آنرا کوی خدایگان می نامیدند . (۱۸)
تفتازانی در کتاب مشهور خود (مطول) که در زمان ملوک کرت در علم بلاغت به هرات نوشته بعد از آنکه این شهر را جنت نعیم ، بلده طیب ومقام کریم خوانده فرموده است :
لقد جمعت فیها المحاسن و کلّها و اکثر ها الایمان و الیمن و الامن (۱۹)
سیف بن محمد بن یعقوب در شهر غوریان هرات سال ۶۸۱ هـ ق مطابق ۱۲۸۲ م تولد شده و علوم اسلامی را کسب نموده واز ادبیات دری – فارسی و عربی را بهره کافی برد که نتایج این دانستنی هایش در تاریخ نامه هرات به خوبی نمایان است.سیفی برعلاوه از تاریخ نویسی ؛ ناظم قصاید و غزالیات و قطعات متعدد نیز بوده است . همچنان سیفی مثنوی « سام نامه » را با متجاوز از بیست هزار بیت به طرز شاهنامه فردوسی سروده و در آن دلیری جمال الدین محمد سام سردار با کفایت غوری در دفاع از هرات را برجسته نموده است و این مثنوی با خط نیک و تصاویر زیبا اراسته و کم بود که به همین دلیل ، جان خود را از دست بدهد اما بصورت معجره اسا از اسارت و مرگ نجات یافت . سیفی بعداً زیر سایه ملک غیاث الدین کرت قرار گرفت « مجموعه غیاثی » را نوشت و به ملک غوری اهدا نمود . بعد از این مجموعه سیفی مورد لطف قرار گرفت و برایش دستور نوشتن تاریخنامه هرات را دادند. زیرا هرات یکی از شهر های مشهور و مهم خراسان بود و حوادث پی در پی جهانگردان و مسافران را از آمدن بازداشته بود بنابران سیفی تاریخ هرات را از زمان حمله مغول تا حومت ملک غیاث الدین به رشته تحریر درآورد .
سیفی هروی در تاریخ نامه هرات با استفاده از اثار قدما هرات را با موشگافی زاید الوصفی به معرفی گرفت و می نویسد که : در خراسان ؛ اول شهری که بنا کرده اند پشنگ بن افراسیاب بنا افگنده و بعضی میگویند بانی او هوشنگ بوده است و بعضی میگویند که شهر هرات را اردشیربابه برکال [ بابکان] و بهمن بن استفدیار بنا کرده و بنابه ۹ روایت ترسیم از بنای هرات میدهد.
۱ – میگوید که هرات در عهد تهمورث بن هوشنگ بنا یافته است.
۲ – عهد اسکندررا بیاد میآورد ، که او دارارا شکست داد و عمارت هرات را تمام نمود.
۳ – که بعد از طوفان نوح ، شهر هرات بنیاد گذاشته شده است.
۴ ـ میگوید ، که اسکندر با مادر خود مشورت کرد تا به هرات آید ودرآ نجا شهر بزرگ وحصینی بنا کند.
۵ – حاکیست که شهرهرات را در عهد نمرود بن کنعان ساخته اند وهرات نام ملکیست از ملوک خراسان.
۶ – مبتنی بر آنست که اسکندر صندوقی یافت که درآن خطوط بناء هرات بود ، که حواری حضرت عیسی برکشیده بودند.
۷ – اینکه هرات را ذوالقرنین ساخته است. که حق تعالی اورا در کلام مجید خود یاد فرموده است.
۸ – میگوید که دیوار بارهء هرات را سه کس ساخته است:
سیاوش بن کیکاووس ، دیوار اندرون بساخت واسکندر دیوار بیرون ودارا بن دارا برجهارا مدور کرد.
۹ – میگویند که در قدیم در شهر هرات هشتصد مسجد بود و شست هزار و چهار صد سرای و سی هزار حجره و دوکان، و صد و بیست و دو حوض، پنجاه و پنج حمام سرای و نو خان . و در قندز [ قهندژ] دوهزار و پانصد سرای و نهصد حجره و دوکان و هشتاد مسجد و چهل حوض و هژده حمام و سی و پنچ خان .(۲۰)
ادامه دارد …
زیرنویسها :