هویت گمشدهء ما ادامه فصل چهارم
تاریخ نشرچهار شنبه ۲۶ جدی ۱۳۹۷ – ۱۶ جنوری ۲۰۱۹– هالند
هویت گمشدهء ما
شهر ها و حصار های افغانستان (۲۰)
ادامه فصل چهارم
نوشتۀ : محترم استاد شاه محمود محمود
۲ – ارگ هرات نماد ازشُکوه تاریخ افغانستان :
ارگ هرات یکی از قلعه یا حصارِ بزرگ این شهر باستانی در شمال غربی شهر در بلندی تپه مانندی بین محل قطبیچاق و محل بردرانی ها موقعیت داشته و امروز بیشتر به نام قلعه اختیارالدین شهرت دارد.
تاریخ بنای ارگ هرات (قلعهٔ اختیارالدین) با وجودیکه دقیق معلوم نیست ولی از وضع ساختمان آن معلوم میشود که با بنای شهر هرات موازی بوده است . ترمیم و یا بازسازی و یا ساخت مجدد ارگ در سال ۱۳۰۶ میلادی صورت گرفته، اما مسکن گزینی دراینجا به دوران باستان برمی‌گردد، قرن‌ها پیش ازرسیدن اسکندر مقدونی، که گفته میشود دژ او هم در زیر این پُشته آرامیده است این دژ و حصار پا برجا و علیه اسکندر مقدونی به مقاومت پرداخته بود.
قابل یادآوری است که ؛ از جمله اقدامات مهم و اساسی اسکندر در کشورهای تحت استیلا و تسلط خود دِژ یا قلعه سازی به نام اسکندریه ها بود، و دردوران کشورگشای اودر افغانستان هفت قلعه بدست او و افسرانش تهداب‌گذاری شده که به نام اسکندریه معروف هستند. اسکندریه آریانا یا هری یکی از آنهاست؛ که در هرات امروزی میباشد. هدف از ساختن این دژ، حفظ نظامیان از شورش احتمالی مردم شهر در برابر سلطهٔ مقدونی‌ها بود. این بنای عظیم هم‌اکنون در وسط شهر هرات موجود است.
مرحوم فکری سلجوقی به نقل از تاریخ سیستان می نویسد که : ارگ در معنی قلعه یی کوچک را گویند که در میان قلعه یی بزرگ باشد و به اصطلاح شاه نشین یعنی سرای پادشاه باشد . بنابران حکایت تاریخ سیستان را اورده که : « پس اسکندر به فرمود تا آنجا که دید با نگاه قلعه بود، قلعه یی جداگانه کردند و روشنگ را آنجا یله کرد تا از کار هند فارغ شد و با اینجا آمد و آن قلعه تمام کرده بودند. پس یکماه انجا ببود تا نیکو تمام شد، گفت : اراک چنین باید قلعه اندر نه چنانکه بود، و اراک به زبان رومی دید بانگاه را گویند. (۳۷)
بنابر بیان استاد خلیل الله خلیلی ارگ هرات از حیث متانت و استواری ، خزانه عمومی و عموم تجهیزات و ذخایر دولتی در انجا تعبیه می شد.
حملات سنگین طاقت سوزی را که هرات تحمل می نمود یک پهلوی مهم مدافعه را متانت همین قلعه ایفا نموده است !
حصص بیرونی قلعه به شیرازه و خندق بزرگی احاطه شده، دیوار های ثابت و بلند آن با برج و بارهء که به صورت هندسی وعسکری ترتیب داده شده برمناعت وانتظامات نظامی هرات می افزاید.
این قلعه علاوه بر متانت و استحکام عسکری چون بر بلند ترین موقعی واقع است بر تمام اطراف و جوانب خود فرمان فرما بوده بر هوای تازه و نظاره وسیعی هم مالک میباشد. (۳۸)
اعمار حصار یا ارگ هرات برعلاوه محل نظامی و اداری دولتی همچنان به منظور دفاع از شهر، که بالای تپه بزرگی توسط خندق و دیوار ها و برج های متعدد کاشی کاری شده و مُزیین محاط گردیده بود.
ارتفاع تپه که ارگ هرات بالای آن موقعیت دارد از طرف بیرون به ۴۰ فُت مساوی دوازده نیم متر و در گذشته بیشتر از ۱۵ یا ۱۶ متر بوده است و در بخش شرقی ارتفاع آن بالای ۱۸ متر میرسید.
شیب بیرونی آن ملایم است که توسط دو خط مجزا شکسته میشود که تماماً به صورت موازی با پای دیوار ادامه دارد که آنرا «شیرازی » میگویند. اما شیب داخلی آن که به عنوان « استانه » عمل می کند .
قلعه اختیار الدین حدود (۵۰۰۰) متر مربع مساحت دارد و بلندترین نقطه آن ۲۰ متر میباشد. درحال حاضر دارای ۱۳ برج میباشد این بنا از خشت خام ساخته شده است. (۳۹)
بنا برقول مؤلف تاریخنامه هرات ارگ و شهر هرات در یک زمان معین یکی از فرزندان کیومرث به نام طهمورث ساخته شده است .
این حصار با تخریبات و تغییراتی که با حملات اسکندر مقدونی و چنگیز و تیمور و صفویان وارد آوردند کماکان استوار و نماد از شکوه و هویت تاریخ افغانستان میباشد.
تغییرات و بازسازی ارگ هرات در طول زمان :
ارگ هرات دارای طول ۲۵۰ متر وعرض آن در بعضی قسمت ها به ۷۰ متر میرسد . بنابر بیان استاد فکری سلجوقی ؛ مورخین این قلعه را بقایای شهر ارتاکوانا می پندارند که به مرور زمان از بین رفته به بالای تل ویرانه شهر ارتاکوانا قلعۀ موجوده ارگ ساخته شده است.
چنانچه قبلاً گفته شده است ولایت هرات منحیث دروازه ورودی افغانستان و هند برای اعراب مسلمان بود. مردم هرات که با داشتن اتشکده و کنیسه یهودیان مرز اعتقاد خویش را یا به زور و یا فشار مالیات و عوارض و یا بنابر میل و علاقه خویش شکستانده به دین اسلام رو آوردند. تصرف هرات برای سپاهیان اعراب مسلمان دریچه پیروزی بر خطه وسیع از سرزمینی بود که سرنوشت وطن مان را دگرگون نمود. والیان اعراب یکی بعدی دیگری بر اریکه ارگ هرات تکیه میزدند و سوقیات خویش را سازمان میدادند.
اما با آغاز دولت های مستقل ارگ هرات در دوره های سلاطین طاهری، سامانی، غزنوی، سلجو قی و غوری از قرن سوم تا قرن ششم هـ ق به اتفاق تمام مورخین مرکزتجمع علما، دانشمندان، نویسندگان، شاعران و هنرمندان بوده و یکی از حوزه های پر شکوه تمدن به حساب می آمده است خصوصاً در عصر سلطنت سلطان غیاث الدین غوری (۵۵۸ – ۵۹۹ هـ ق) که شهرهرات به اوج ترقی خود رسیده بود. متأسفانه توسط حمله چنگیز در سال (۶۱۸ هـ ق) تخریب گردید و ساکنان آن تا آخرین نفر قتل عام شدند.
ملک فخرالدین کرت ( جلوس ۶۸۴ تا ۷۰۶ هـ ق) بعد از ویرانی های اسکندر و چنگیز مغول این قلعه را سر از نو تعمیر و یا ترمیم کامل نمود.
و همچنان در زمان ملک شمس الدین کرت متوفی (۷۷۶ هـ ق) قلعه پائین را به قلعه بالا اضافه کرد. سپه سالار اختیارالدین سپه سالار ملک شمس الدین کرت نیز در این قلعه کار ها زیادی کرده و در باز سازی این بنای تاریخی رُول عمده داشته به همین دلیل قلعه به نام وی مسمی گردید که هم در آن عصرو بعد از آن به حصار اختیارالدین معروف بوده است. اختیـارالدین ، یـکی از سپه سـالاران مـلوک آل کرت بـود که در جمـله اعیـان و اشراف همرکابی ملک غیاث الدین برادرملـک فخـرالـدین کــرت درسال ( ۷۲۰ هـ ق) به سـفر حـج رفت . و یکی از کسانی است که ارگ هرات را بازسازی نمود. بنابران از زمـان ســلاطین کرت به اینطرف ارگ هرات را بنام قلعه و حصاراختیارالدین می گویند که در روضات الجـنات فی اوصاف مـدینه هرات نام آن در چند جا آمده است.
اما در محاصره تیمورلنگ در سال(۷۶۲هـ ق معادل ۱۳۶۱ م ) این قلعه تاریخی یکبار دیگر مورد هجوم و غارت و ویرانی قرار گرفت .حتی برج و باروی شهر را ویران کردند و دروازه های شهر را که از آهن روپوش شده و روی آنها اسامی والقاب سلاطین غوری وملوک کرت بودند به نهایت نفاست وظرافت نقش وحک شده بود ، به دستور تیمور لنگ به شهر سبز درسمرقند انتقال داده شدند.
در زمان شاهرخ میرزا پسر امیر تیمور :
شاهرخ میرزا پسرتیمور لنگ به سال ( ۷۷۵ هـ ق مطابق ۱۳۹۶ م ) از طرف پدر حاکم خراسان مقرر گردیده و به سال (۸۰۷ هـ ق) بعد از فوت پدر رسماً در شهرهرات به تخت نشست و به سال (۸۱۸ هـ ق) به فکر آباد کردن ویرانی های پدر خود افتاد و کلیه ویرانی های را که از بیداد پدرش تیمور به هرات رسیده بود، ترمیم نمود و آنگاه به ساختن قلعه تاریخی اختیارالدین همت گماشت به سال (۸۱۸ هـ ق) اساس قلعه اختیارالدین را از نو طرح و به سنگ، خشت پخته، گچ و چونه بنا نهاد و درو دیوارش را به کاشی های رنگین ملون ومزین کرد .
اما به نقل از مطلع السعدین راجع به ترمیم قلعه اختیار الدین میخوانیم که : قلعه اختیار الدین و آن قلعه یی است به دیوار شمالی شهر که در زمان ملوک کرت، ملک فخرالدین ساخته و به حصار اختیارالدین مشهور بود … و امیر صاحبقران (تیمور) در وقت فتح هرات دیوار های شهر خراب کرد اما قلعه را به معتمدی سپرد و بعد از چند ماه فرمود که میان قلعه و دیوار اصل شهر فاصله یی پیدا سازند تا قلعه را سرکوبی نباشد. پنجاه گر دیوار از جانب شرق [( شمال)] به زمین رسانیدند و هفتصد هزار مرد به موجب نسخه کارکرد و حضرت خاقان سعید ( شاهرخ) چون سریر سلطنت جهانرا مشرف ساخت دیگر باره در باره عمارت شهر طرح جدیدی انداخت چنانچه شرح آن مذکور شد و آن حضرت در این تاریخ یعنی ربیع الثانی ۸۱۸ هـ ق فرمود که همان حصار قدیمی که به روی خاک به خشت خام بود، به سنگ و آهک و گچ و آجر قلعه یی ساختند که بر بسیط خاک بنایی بدان حصانت و اساسی بدان رصانت در هیچ مملکت به تکلف تر از آن نپرداختند.(۴۰)
اما قلعه متذکره اولاً به اثر جنگ های شیبانیان (۹۱۲ هـ ق)، ثانیاً در زمان صفویان؛ به خصوص شاه اسمعیل صفوی در سال (۹۱۶ هـ ق مطابق ۱۵۳۷م) هرات را اشغال کرد. صدمات بزرگی به این قلعه تاریخی رساندند.
این قلعه عالی درطی عمر پر افتخارش همیشه سرای سلاطین بزرگوار و گنجینه شاهان و مخزن اسلحه وآلات حربی بوده است و به مرور زمان خرابی های به آن رخ داده چنانکه از کاشی های شاهرخی جز برج ویرانه که آن هم مشرف به سقوط است چیزی دیگری باقی نمانده است.
در زمان درانی ها و بارکزایی ها:
احمد شاه درانی در سال ۱۱۶۳ هـ ق در خلال سومین سفربری خویش به الحاق هرات پرداخت. در این وقت هرات هنوز تحت حاکم نادر افشار شخصی به نام امیر خان توپچی باشی و بهبود خان قرار داشت . موصوف با نزدیک شدن احمدشاه تحصن اختیار نموده و خلاف توقع شهریان هرات دست به دفاع زد.
احمدشاه که با ۲۵ هزار عسکر سوار و پیاده و توپخانه از طریق گرشک و فراه و سبزوار ( شیندند فعلی ) به راه افتاد و زمانیکه به هرات رسید مدت ۱۴ روز بیرون شهر هرات توقف نموده و بعداً به طرف شهر حرکت نمود . عساکر با بوجی های ریگ مارش و خندق را انباشتند و با کمال سرعت و جنگجویی با دادن تلفات با نردبانها یا زینه های چوبی به غرض صعود در برج و باره بالا رفتند. اهالی شهر نیز در داخل شهر آرام نه نشسته و موفق شدند تا برج خاکستر را بدست اورده و به احمدشاه بگذارند . به این صورت احمدشاه داخل شهر شد و امیر خان دستگیر و اعدام گردید و به عوض درویش علی خان هزاره را به نایب الحکومگی ولایت هرات مقرر نمود. در این نبرد تلفات زیاد به ارگ هرات نرسید و آنچه به شهر وارد شده بود ترمیم گردید.(۴۱)
در زمان شاه محمود بن تیمور شاه بن احمد شاه درانی که در سالهای (۱۲۵۱ ـ ۱۲۴۵ هـ ق ) به هرات حکومت می کرده و همچنان پسرش شهزاده کامران ( ۱۲۳۴ ـ ۱۲۴۵هـ ق ) متفقاً با پدر خویش حاکم هرات بود.و وزیریارمحمدخان الکوزایی که در(۱۲۶۷هـ ش) درهرات فوت کرد قلعه اختیارالدین را هریک بنوبه خود ترمیم کرده اند.
متعاقباً سپه سالار فرامرزخان متوفی (۱۳۲۴هـ ) دردرون قلعۀ مذکور تعمیراتی به همان اصول اصلی آن نموده که تا اکنون آباد است. همچنان سردار محمد هاشم خان صدراعظم وقت ؛ زمانی که قیادت عسکری هرات را داشت چاونی عالی پای ارگ را با دیگر چاونی ها بصورت منظم تاسیس و با اضافه مقابل ارگ یک شفاخانه مکمل اعمار کرده بود. (۴۲)
در همین سالها اکثر بزرگان هرات در سلطنت محمد ظاهرشاه یادآوری میکنند که : در سال (۱۳۳۴هـ ش) فرقه مشری بنام حیات الله خان بلوچ به هرات آمد. قسمت های ازبرج ها و دیوار های ارگ اختیار الدین را تخریب نموده خشت های پخته آن را به فرقه هرات برده ودر آنجا اطاق های عسکری اعمار کرد. واقعاً این اقدام او اگر حقیقت داشته باشد ، خیانتی بزرگِ بود که به آبدات تاریخی هرات وارد آورده و این خسارت جبران ناپذیر است.
خوشبختانه در سال (۱۹۶۰ م – ۱۳۳۹ هـ ش) مهندس مشهور و پرو فیسور پوهنخی مهندسی تورینتوی ابتالیا داکتر(اندریابرونو)تحت پروگرام همکاری تخنیــکی بیـن دولت افغا نستا ن وایتالیا سروی ، بر رسی و مطالعه دقیق آّبدات تاریخی هرات را آغاز نمودند و بعد از مطالعه و بر رسی آبدات تاریخی هرات اظهار نظر نمود که قلعه اختیارالدین نظر به اهمیت تاریخی آن باید تحت ترمیم گرفته شود در(اگست سال ۱۹۷۵م = ۱۳۵۴ هـ ش) اندریابرونو که از طرف یونسکو مؤظف گردیده بود به همکاری دو نفر معــاونین خود (م را و دینی ) و ( ج فینو ) سروی توپوگرافیک و فوتوگر امتریک مکمل قلعه را نمود.
بنابران در سال (۱۹۷۶م = ۱۳۵۵ هـ ش) در کنفرانس نایروبی فیصله گردید که مصرف یک حصه کار ترمیم قلعه را از راه کمپاین بین المللی به پردازند در زمان جمهوری محـمد داود خـان اولین رئیـس جمهوری افغانستان درسـال (۱۹۷۶م = ۱۳۵۵هـ ش) کار ترمیم قلعه اختیارالدین بکمک اداره بین المللی یونسکو تحت نظر و مسئولیت داکتر اندریابرونو و همکاری متخصصین داخلی آغاز گردید کار ترمیم آن به شدت جریان پیداکرد تا سال (۱۳۶۵هـ ش) ادامه داشت. اما در طول دوران جنگ های داخلی این قلعه تاریخی از باز سازی باز ماند و بحیث سنگر جنگ از آن استفاده به عمل آمده که بقایای اسلحه توپ و آثار مرمی های سلاح سبک وسنگین در برج ها و دیوار های آن شاهد این مدعاست.
در سال (۱۳۸۱ هـ ش = ۲۰۰۲ م ) در زمان ولایت محمد اسمعیل خان دکانهای که درجانب شرقی قلعه اختیارالدین ساخته شده بود زیر نظر هیت با صلاحیت که از طرف مقام و لایت هرات تعیین گردیده بودند؛ از پیشروی و نمای شرقی ارگ بر داشته شد و به خاطر حل مشکل مردم با بودجه که از طرف شاروالی داده میشد یک بازار زیر زمینی در قسمت پارک مسجد پای حصار طرح ریزی و آباد گردید.
در سال (۱۳۸۲ هـ ش = ۲۰۰۳ م ) به امر محمد اسمعیل خان والی هرات کار پاک سازی و پارک سازی اطراف ارگ تحت نظرآمریت حفظ آبدات تاریخی آغاز گردید و یک پارک بسیار زیبا وعصری به مصرف دو ملیون وهفتصد هزار افغانی بعداز شش ماه کار آن تکمیل وتحویل داده شد .
همچنان بنیاد فرهنگی آغا خان درقسمت جنوب قلعه اختیارالدین خانه های راکه به اثر حوادث طبیعی وجنگ ها از بین رفته وتخریب شده بودند همت گماشته آن خانه هارا به شکل قــدیمی وکلا سیک آن آباد وترمیم نمود ودرقسمت سر سبز نگهدداشتن ونهال شانی پارک شمیران کارهای قابل توجه نمودند.
دروازه تاریخی ارگ هرات :
قلعه یا ارگ هرات که یکی از بزرگترین قلعه های مهم و تاریخی اسیا به شمار میرود دارای طول تقریباً هزار متر و عرض پنجاه متر میباشد[؟] و دو دروازهٔ ورودی به سمت شمال و جنوب دارد.(۴۳) اما برخی دروازه های تاریخی هنوز دراین ارگ دیده میشود.
یک دروازه بسیار با ارزش اززمان حکومت شهزاده کامران سدوزائی پسر شاه محمود بن تیـمور شاه که در سال(۱۲۴۵ هـ ق) درهرات حکومت میکرده در این قـلعه بجا مانده است این دروازه بشـکل دو پله ئی ساخته شده وبسیار ضـخیم و مستحکم وبا میخ های فـولادی قوی که پله های آن کوبیده شده وزنجیر های قوی که بمنظور بستن دروازه به آن نصب شده وروپوش آهنی درآن به کارگرفته شده است وچوبی که در آن بکار رفته ، کلاً بر ارزش و مقاومت این دروازه تاریخی افزوده است و نیز استادی صنعت کاران همان دورۀ هرات را نشان میدهد.
اما با کمال تأسف به اثر گذشت زمان وحوادث طبیعی دروازه متذکره فرسوده شده و استحکام خود را از دست داده است امید که آمریت حفظ آبدات تاریخی توجه جدی تری درحفظ ونگهداشت این دروازه تاریخی از خودنشان بدهد تا باشد که این دروازه همان طوریکه باید حفظ شود.
طوریکه تذکر داده شد این دروازه بشکل دوپله ای ساخته شده است که هر پله آن به طول(۱۹۰) وعرض (۱۱۰) سانتی متر میباشد. اندازه مکمل دروازه طول ( ۲۲۰ ) وعرض (۲۲۰) سانتمیتر است.
برج ها و دیوار های ارگ هرات :
ادامه دارد…
جهانی سپاس از برادر بزرگوار و دوست دانشمند و گرامی ام جناب آقای استاد شاه محمود محمود ، تشکر از معلومات عالی تان در ادامه هرات باستان یا نگین آسیا و زیبا ترین شهر بزرگ کشور ما افغانستان. این مقاله باز هم مانند همیشه بسیار جالب و معلوماتی است . امیدوارم عزیزان و خواننده گان محترم سایت ۲۴ ساعت سلسله مطالعه آنرا فراموش نکنند واز خواندن آن مستفید شوند. موفق وسلامت باشید. مهدی بشیر
برادر عزیز محمد مهدی جان بشیر را بابت این پیام ارزنده و انتشار مطالب بنده در سایت وزین ۲۴ ساعت یک دنیا تشکر و سپاسگزارم . بلی همانگونه شما برشمرده اید هرات باستان واقعً نگین آسیا بوده و است و امروز همچنان چشم دشمنانش کورباد از ظرفیت تمدنی برخوردار است.
سیر و سفر به هرات واقعاً برای هموطنان ما از لذت خاص برخوردار است . من در کنار مردم مهربان و دوستداشتنی هرات اثار تاریخی به جا مانده را از ویژه گی های این شهر باستانی میدانم .
ارزومندم این مطالب را هموطنان ما به خوانش گرفته و نظریات خویش را بنویسند تا از یک طرف از کاستی های من بکاهند و از جانبی معلومات بیشتر نصیب مان گردد.
یکبار دیگر ارزوی صحتمندی و بهروزی شما برادر عزیز را مینمایم . و از نشر مطالب یک جهان ممنون . دست تان درد نکند .
باسلام وعرض ادب – تخریب قلعه اختیارالدین توسط حیات خان فرقه مشر کاملاً حقیقت دارد و دورنماای از تخریب آن توسط عساکر از دوران کودکی هنوز در ذهنم وجود دارد که به چشم سر مشاهده نموده ام تا آنکه بزرگان هرات خود را به کابل رسانیده و امر جلوگیری تخریب را از کابل آوردند . چون در آن زمان رفتن و آمدن از کابل حداقل دو ماه را در بر می گرفت لهذا تا آوردن امر از کابل قسمت های از برج ها و دیوار های ارگ تخریب شده بود . آنجه که تخریب آن جبران ناپذیر مانده خانه زرنگار است که دیواز های آن با نقاشی های استاد بهزاد هروی تزیین یافته بوده . اکنون هم کار ترمیم آن نا تمام است و داخل قلعه سومی که قلعه اصلی است هنوز دست نخورده است و در این دوران فقط قسمتی که در زمان تیموریان ساخته شده و بنام ارگ نو بین مردم هرات شهرت دارد ترمیم شده که محل در بار و تماس با مردمان و محل بود و باش سربازان بوده و قلعه وسطی که کوچکتر از قلعه سوم است و گویا محل بود وباش خانواده حاکمان بوده . از قلعه سومی در شرق ترین کناره یک راه رفت و آمد بود که به شکل چاه ساخته شده بوده و بجای لیفت امروزی، افراد را توسط چرخ پائیین با بالا می کرده اند که را ه ارتباطی بوده با قلعه های کوچکی که جهت جلوگیری از رانش زمین در کناره های شرقی و شمالشرقی و شمالی ارگ ساخته شده بوده . در برج جنوب شرقی ارگ که بلند ترین برج و به سمت شهر بوده یک زنگ کلان نصب شده بوده که آنرا مردم بنام گریال یاد می کرده اند که شخصی سرهرساعت برآن ضربه می نواخته و ساعت را اعلان می کرده و تمام مردم شهر ( داخل باره ها ) حتی بیرون از باره های اطراف شهر آواز گریال را می شنیدند ساعت یک، یک زنگ و ساعت دو، دو زنگ و همینطور تا ساعت ۱۲ دوازده زنگ زده می شده. در اطراف قلعه خندق و استحکاماتی وجود داشت که از ترمیم آن صرفنظر شده و هموار کاری و خندق ها پر شده و به پارک تبدیل شده اشت. جویی که از سمت محل قبچاق می آمده این خندق ها را همیشه پرآب داشته و هنوز این جوی براین مسیر وجود دارد.