۲۴ ساعت

هویت گمشده ما ،ادامه فصل ششم

تاریخ نشر  جمعه   ۲۴ عقرب  ۱۳۹۸ –  ۱۵  نوامبر  ۲۰۱۹ هالند 

هویت گمشده ما
شهر ها و حصار های افغانستان (۳۱)
ادامه فصل ششم

نوشتۀ : محترم استاد شاه محمود محمود

منار های غزنی :

شهر غزنین نه همانست که من دیدم پار

چه فتاده‌ست که امسال دگرگون شده کار

خانه‌ها بینم پر نوحه و پر بانگ و خروش

نوحه و بانگ و خروشی که کند روح فگار

( فرخی سیستانی )

شهر باستانی غزنه (غزنی امروزه) به عنوان پایتخت و مرکز یکی از مهمترین امپرطوری های قرون وسطی ، فراز و نشیب دوامداری را طی نموده است. 

این شهر زمانی در اوج شهرت بود و سالیان متمادی با خون و آتش و ویرانی پنجه نرم کرده است . با داشتن موقعیت استراتژیک در امتداد مسیر تجارتی مهم بین خراسان و هند ، این شهر در قرن هفتم میلادی یک مرکز بودایی پر رونق بود.

شهروندان این کشور همانگونه مقابل هخامنشیان مقاومت نمودند ؛ در برابر حمله سپاهیان عرب مسلمان ، نیز مقاومت شدیدی را ؛ پیش از آنکه سرانجام در اواخر قرن نهم میلادی توسط یعقوب صفاری نابود شوند ، نشان دادند. در قرن دهم م غلامان ترک یا همان ” سربازان برده ” و متحدین آنها علیه حاکمان سلسله سامانیان قیام کردند و غزنه را به عنوان سنگر مرکزی و بعداً مرکز فرمانروایی خود برگزیدند.
سوقیات و سفربری های نظامی در منطقه توسط محمود بن سبکتاگین – که بعداً به عنوان سلطان محمود مشهور شد – قدرت غزنی را بیشتر تحکیم بخشید و امپراطوری غزنوی را بنا کرد که در اوج خود از دریای خزر تا دلتای گنگا امتداد داشت.
غزنویان حامی بزرگی هنر و علوم و همچنین معماری بودند که از ثروت جمع آوری شده از سوقیات نظامی خود تأمین می شدند. دربار سلطنتی در غزنی میزبان شخصیت های پویا و با استعدادی همچون شاعر ابوالقاسم فردوسی ، دانشمند جهانی البیرونی ، عارف صوفی ابو المجد مجدود بن آدم ( سنایی غزنوی ) ، مؤرخ بزرگ ابوالفضل بیهقی و شمار بیشماری از مورخان ، هنرمندان ، ریاضیدانان و مهندسان بود. بازدید کنندگان معاصر و ساکنان پایتخت درامتداد صحبت ها و نوشته های خویش ؛ از ساختمان های زینتی ، کتابخانه های بزرگ ، تشریفات متعدد سلطنتیِ مجلل و ثروت شهروندان غزنی یاداوری مینمودند .(۲۴) متأسفانه امروزه تعداد کمی از نمونه های آنهمه آبدات تاریخی و معماری غزنویان زنده مانده است ، برخی عقیده دارند که نمونه های برجسته مناره ها را ” برج های پیروزی ” نام گذاری نموده اند، در حالیکه هیچ نشانه از پیروزی در نوشته های منار دیده نمیشود. غالباً گفته میشود، این مناره ها بخشی از مساجدی بوده که امروز از بین رفته است .
در حالیکه مؤلف ریاض الواح به استناد معمرین غزنی می نویسد که این مناره ها نشانه از ( دیوان خانه عدالت ) بوده که مردم (مظلوم ) از مناطق دور به داد خواهی می آمدند.
مناره‌ های قرن ۱۲ م ، شناخته شده‌ ترین بناهای تاریخی و از جمله یادگارهای حکومت غزنویان اند. نام سازندهٔ هر یک از مناره‌ها، بر روی آنها با خطوط برجسته نشان داده شده است که عبارتند از منارهٔ مسعود سوم (۱۰۹۹  تا ۱۱۱۵ م ) و منارهٔ بهرام‌ شاه  ( ۱۱۱۸  تا ۱۱۵۷ م ) و ویرانه های کاخ مسعود سوم در نزدیکی برج‌ها از بقایایی این دوره میباشد.
در کل ساختن مناره ها در افغانستان سابقه‌ای طولانی دارد و از قرن شش به بعد مناره‌ های زیادی در این خطه جغرافیایی ساخته شده است . فراموش نکنیم در کشورهای اسلامی معمولا با سه هدف مناره می‌سازند. اولین جایی که مناره در آن بنا می‏شود مسجد است که اکثراً برای قرائت اذان توسط موذن می‌باشد.
اهداف نظامی دومین هدفی است که در ساخت مناره‌ها نقش دارد در چنین مواردی از منار‌ها به عنوان محلی برای ترصد استفاده می‏شود. ضمناً مناره‌ها در امنیت و نشان دادن مسیر شاهراه‌ها و کاروان‌ ها نقش مهمی ایفا می‌کنند.
هدف سومی که مناره برای دستیابی به آن ساخته می‏شود نشان دادن عظمت و قدرت امپراطوری‌ها و پادشاهان است. بناً مناره‌ها به نحوی نشان‌دهنده شکوه و اقتدار شاهان در گذشته بود .احتمالاً مناره‌های شهر باستانی غزنی نیز با هدف اقتدار و شکوه شاهان غزنوی بوده است
بنا بر یادداشتهای مرحوم احمد علی کهزاد ؛ اولین کسی از دانشمندان افغانی که به حکم امیر حبیب ﷲ خان کتابی راجع به مزارات غزنه نوشت مرحوم شیخ محمد رضا متخلص به سهیل اولین مدیر موزیم کابل که مرد مدقق و دانشمندی بود. کتاب ریاض الالواح را در سال ۱۳۲۵ هـ ق تالیف نمود و نسبت منار ها را به سلطان مسعود بن ابراهیم و بهرامشاه بن مسعود روشن نموده است .
اما منارھای غزنی و کتیبه ھای کوفی آن بار اول در سال ھای تھاجم اول انگلیس ھا در افغانستان ( ۱۸۳۹ – ۱۸۴۲ م ) طرف توجه اروپائی ھا واقع شده و راولنسن یکی از ماموران سیاسی انگلیس در قندهار، گه درعین زمان یکی از دانشمندان مشھور انگلیس بود .حین تخلیه قوای انگلیسی و حرکت از قندھار طرف کابل بار اول در سال ۱۸۴۲م کتیبه ھای منار ھای غزنی را مطالعه کرد و بار اول در شماره ۱۲ مجلۀ انجمن آسیائی بنگال در سال ۱۸۴۲ م ، مقاله ئی در آن مورد منتشر ساخت. سپس « نیدرمایر » جرمنی و بعد هئیت باستان شناسی فرانسوی درسال ۱۹۲۳ م رساله کوچک راجع به غزنه نشر نمود .
موسیو گودار یکی از اعضای ھیئت حفریات فرانسوی به کمک عکس ھا و رسم ھا مطالعاتی در اطراف کتیبه ھای منارھای غزنی بعمل آورد و به کمک اسناد و عکس ھای او موسیو فلوری یکی از محققان فرانسوی در جلد شش مجله ( سیریا ) منتشره سال ۱۹۲۵ م تحقیقات مفصلی راجع به منارھا و مزار سلطان محمود و سبکتگین و کتیبه ھای کوفی غزنی بطور عام بعمل آورد .متاسفانه موسیو گودار و موسیو فلوری مرتکب یک اشتباه صریح و بزرگی شدند. به این ترتیب که منار اولی را که به شھر غزنی نزدیک است به یمین الدوله ابوالقاسم محمود نسبت دادند و این اشتباه هم ناشی از لقب ( یمین الدوله) است که محمود و بھرامشاه ھر دو بدان لقب یاد میشدند .

این اشتباه در ذھنیت اروپائیان بود تا اینکه یک نفر مدقق فرانسوی ، مسیو ( سورول) بغرض مطالعه ابدات اسلامی افغانستان و مسکوکات اسلامی موزۀ کابل به کابل آمد و اشتباه ھموطنان خود را درمقاله یی که راجع به منار های غزنی و منار دولت آباد نوشته تصحیح کرد .حال آنکه قراریکه گفتیم دانشمند افغانی شیخ محمد رضا سھیل کتیبه ھا را خوانده و تشخیص درست داده بود.(۲۵)
در ابتدا مناره‌های غزنی بلندی بیشتری داشتند اما در گذر زمان بخش بالایی آنها آسیب دید و تخریب شد. بخشی از منارهٔ مسعود سوم در اثر زلزله در سال ۱۹۰۲م آسیب دید. در نقاشی‌های به جای مانده ؛ پیش از زلزله ۱۹۰۲م ، این مطلب به خوبی روشن است.
امپراطوری غزنوی درگیری های مداوم با روسای شنسبانی غور داشتند، تا سرانجام حریق شدن غزنه در سال ۱۱۴۹ م توسط علاء الدین، دوران قدرت غزنویان پایان یافت .به تعقیب خوارزمشاهیان غزنه را ضمیمه قلمرو حکمروایی خویش نمودند و در آخر در سال ۱۲۲۱ م توسط ارتش های متجاوز مغول به رهبری اوکتایی پسر چنگیز این شهر به خاکدان خاک نشست .

۱ – منار مسعود سوم
مناره هایی که توسط غزنوی ها به صورت اخص سلطان مسعود سوم (سلطنت: ۱۰۹۹-۱۱۱۵ م ) و پسرش و جانشین وی بهرام شاه (سلطنت: ۱۱۱۷-۱۱۵۷ م ) در شرق پایتخت در مدخل ( دهنهء شیر) ساخته شده اند ۶۰۰ متر از هم فاصله دارند. شرقی ترین مناره توسط مسعود سوم ساخته شده است.
یکی ازبناهای بسیار با شکوه که مهارت های غزنویان را درهنر معماری به نمایش می گذارد منار ها میباشد. به گفته نانسی دوپری ، تزئینات پیچیده مناره ها به صورت آجری برجسته ، بدون رنگ است ، و شامل حاشیه های معرق و نگاره ها با خطوط کوفی و علاوه برآن؛ تابلوهایی با طرح های هندسی و گل به زیبایی مناره ها افزوده است . بنابر گفته نانسی همچنان ویرانه و بقایای عمرانی در پای هر دو مناره نشان می دهد که آنها بخشی از دو ساختمان بزرگ بودند. شواهد میرساند که این ویرانه های تپه مانند تأییدی بر ساختمان های مساجد میباشند (۲۶)
اما منار مسعود از خشت پخته بنا گردیده و این منار از دو قسمت تشکیل شده که بخش تحتانی آن هشت ضلعی و قسمت فوقانی آن به صورت استوانه ی بوده است. ارتفاع فعلی آن ۲۰ متر میباشد درحالیکه ارتفاع آن را ۴۴ متر نوشته اند. چنانچه گفته شد ؛ در اثر یک زلزله قسمت بالایی آن فرو ریخته و اکنون تنها قسمت هشت ضلعی و ستاره ای آن باقی مانده و توسط زینه مارپیچ به فراز خود راه دارد. زمانیکه امیر حبیب الله سراج المله والدین به غزنی سفر نمود هدایت داد تا بخش باقی مانده هر دو منار توسط آهن پوش گردد تا از فروریختن بیشتر جلوگیری گردد.(۲۷)
طبق نوشته محمد رضاء در ریاض الواح در این منار کلمات ذیل درج است: السطان الاعظم ملک الاسلام علاءالدوله والدین ابوسعیدمسعود بن ظهیر الدوله امیر المومنین ابراهیم خلدالله ملکه).
بانی این منار(مسعود ثالث) در سال۴۵۳ هـ ق تولد گردیده و درسال ۵۰۸ هـ ق از جهان رخت بست. گفته میشود این منار در سال ۴۹۲ هـ ق بناء یافته است.
موقعیت منار: سمت شرق شهر غزنی، دامنه کوه روضه، نزدیک به مقبره سلطان ابراهیم و قصر مسعود و طرف شرق منار بهرامشاه .(۲۸)

۲ – منار بهرام شاه
این منار نیز مبیین عظمت دوران غزنویان در سطوح هنر معماری بوده و شامل نقوش برجسته وظریف از خشت پخته میباشد. آرایش آجر کاری آن دارای اهمیت فراوان بوده و چیدن خشت ها در این منارها زیبایی خاص خود را دارد. درب ورودی این منارها از اثرگذشت زمان و فرسایش خاک فعلا در ارتفاع بالای از زمین قرارگرفته و همچنان کتیبه های نیز به خط کوفی بر بدنه های مناره ها حکاکی شده است. در این منار نیز از بانی آن (السلطان الاعظم ملک الاسلام یمن الدوله وامین المله ابومظفربهرامشاه خلدالله تعالی ملکه) یادآوری شده ویکی از آبدات تاریخی محسوب میگردد.
بهرام شاه پسر مسعود پسر ابراهیم پسر مسعود پسر سلطان محمود بوده درسال ۵۱۲ هـ ق به تخت شاهی نشست و دوبار به هندوستان لشکر کشیده است.
موقعیت منارهمچنان شرق شهرغزنی در دامنه کوه روضه میباشد.
تاریخ بنای این دو منار بسیار زیاد از ھم فرق ندارند، و ھر دو در دوام عمر یک نسل در اوائل قرن ششم هـ ق اعمار شده اند . اند. معذالک در سبک کار و تزئینات و روش رسم الخط کوفی میان دو منار غزنی فرق زیاد دیده میشود چنانچه حتی چشم عوام الناس ھم فرق مذکور را دیده که میگویند این منار کار استاد و شاگرد است . (۲۹)

ادامه دارد

زیرنویسها