۲۴ ساعت

هویت گمشده ما،ادامه فصل هفتم

تاریخ نشر چهار شنبه ۱۳ حمل ۱۳۹۹ – اول  اپریل ۲۰۲۰ هالند

هویت گمشده ما
قلعه ها و حصار های افغانستان (۴۱)
ادامه فصل هفتم

نوشتۀ : محترم استاد شاه محمود محمود

۵ – قلعه و حصار تولک غور
تولک در غرب مرکز ولایت غور به فاصله ۱۹۵ کیلومتر از آن قرار دارد. که از سمت شمال به ولسوالی چشت شریف و ولسوالی اوبه ولایت هرات، از طرف جنوب به ولسوالی ساغر ، از طرف شرق به ولسوالی شهرک و از طرف غرب به ولسوالی فرسی ولایت هرات هم مرز است .

اما قلعه تولک به فاصله ۳۵ کیلومتر در شمال غرب تیتان در علاقه تولک بین خطوط ۶۳ درجه و ۴۲ دقیقه و ۴۸ ثانیه طول البلد شرقی و ۳۳ درجه و ۵۸ دقیقه و ۲۴ ثانیه عرض البلد شمالی واقع است. (۱۵۲)
گفته می شود که قلعه تولک از ساخته های ابوعلی محمد بن العباس توکلی بود. مؤلف زین الاخبار این مطلب را چنین برشمرده است :

سرهنگی از ولایت هرات که او را ابوعلی محمد بن العباس توکلی گفتندی عاصی شد، و حصار تولک ابادان کرد و قومی بروی گرد آمدند. پس امیر ابوالحسن مر ابوجعفر زیادی را نامزد کرد تا به حرب توکلی رفت، و او را در حصار تولک بیافت، تا به زنهار آمد و او را به نیشاپور آورد. و همین ابوجعفر زیادی به غور شد و چند حصار از غور فتح کرد. (۱۵۳)
مؤرخان و دانشمندی دیگر از تولک یادآوری نموده اند چنانچه در حواشی تاریخ بیهقی دکتر فیاض در مورد تولک می نگارد که :

تولک: قلعه بوده است از غور در حدود کوههای هرات (۱۵۴) و بیهقی بار دیگر از تولک در زمان سامانی ها یاد نموده می نویسد که : و بروزگار سامانیان مقدّمی که او را بو جعفر زیادی گفتندی و خویشتن را برابر بو الحسن سیمجور داشتی بحشمت و آلت و عدّت، چند بار بفرمان سامانیان قصد غور کرد و والی هرات وی را بحشر و مردم خویش یاری داد و بسیار جهد کرد و شهامت نمود تا بخیسار و تولک بیش نرسید. و هیچکس چنین در میانه زمین غور نرفت و این کارهای بزرگ نکرد که این پادشاه محتشم کرد. و همگان رفتند (۱۵۵)
منهاج سراج جوزجانی در طبقات ناصری هنگام که از حبس سلطان سنجر آزاد گردید و دوباره به غور برگشت می نویسد ؛ و چون سلطان علاء الدین به فیروز کوه آمد و بتخت نشست، روى بفتوح دیگر آورد و بلاد بامیان و تخارستان در ضبط گرفت، و بلاد جروم و داور، و بست نیز بگرفت، و از خراسان قلعه تولک را که در جبال. هراتست بعد از مدت شش سال بگرفت. شاعرى بود در حصار تولک او را عمر سراج گفتندى، در وقتى که جنگ بآخر میشد و قلعه تولک را بصلح فتح میکرد این بیت بگفت.

بر اسپ نشسته و ورلک فولک
مقصود تو تولک است اینک تولک

و بزبان ایشان بالا دوانیدن و بنشیب دوانیدن اسپ را ورلک فولک گویند.(۱۵۶)
جوزجانی در ضمن لشکرکشی سلطان شهاب الدین سام در ضمن فتح قلعه تبرهنده می نویسد که : بعد از آن سلطان غازى، لشکر اسلام را مستعد گردانید، و بطرف قلعه تبرهنده آمد، و آن قلعه را فتح کرد، و بملک ضیاء الدین‏ قاضى تولک محمد عبد السلام نساوى تولکى داد. و آن قاضى ضیاء الدین کاتب را پسر عم جد مادرى بود، قاضى مجد الدین تولکى رحمه الله علیه از لشکر هندوستان و غزنین به التماس او یک هزار و دویست مرد تولکى اختیار کرد، و جمله را در خیل او فرمود، و دران قلعه نصب کرد،(۱۵۷)‌
ضمناً جوزجانی برخی مشخصات قلعه تولک را هنگام حمله مغول به غور معلومات میدهد که :
ملک مبارز الدین حبشى نیزه‏ور، از جهت سلطان محمد خوارزم شاه طاب ثراه، ملک تولک بود، و قلعه تولک حصاریست معلق، با هیچ کوه پیوند ندارد، و بنیاد آن قلعه، از عهد منوچهر است، و آرش تیرانداز، آن قلعه را داشته است بر بالاى آن قلعه در سنگ خارا خانهاست، که آن را ارشى گویند، و امیر نصر تولک بر بالاى آن قلعه چاهى بآب رسانیده است، دور چاه بقدر بیست گز در بیست باشد، در سنگ خارا، هرگز آب آن چاه کم نشود به کشش، و پایاب هم ندارد، قلعه بس محکم است، میان غور و خراسان چون سلطان بدر بلخ آمد، حبشى نیزه‏ور، با لشکر تولک به بلخ باز آمد و خدمت درگاه اعلى دریافت، او را فرمان شد، تا به تولک باز رود، و کار قلعه و استعداد جنگ مغل مرتب کند، چون باز آمد، اول سال سنه سبع و عشر و ستمائه، چند کرت سوار مغل ببالاى قلعه آمد، و در حوالى بدوانیده‏ و در شهور سنه ثمان و عشر و ستمائه، فیقونوین که داماد چنگیزخان بود، و چهل هزار سوار مغل، و دیگر اصناف داشت، با لشکر بپاى قلعه تولک آمد، حبشى نیزه‏ور، ازو مالى قبول کرد، و از قلعه فرود آمد، و او را خدمت کرد، و بقلعه بازگشت، و حبشى نیزه‏ور، آن مال که قبول کرده بود، بر اهل تولک قسمت کرد، (۱۵۸) مرحوم خلیل الله خلیلی دانشمند و شاعر معاصر کشور حدود صد سال قبل در مورد قلعه غور همچنان یادداشت مغتنمی ارایه نموده است : تولک حکومت درجه دوم به سمت جنوب غربی شهر به فاصله چهل کرور تخمیناً واقع است. در پهلوی قلعهء که مرکز حکومت در آنجا است پیشتر قلعه بزرگی بوده به نام تولک یاد می شده و از این جهت تمام توابع و ملحقات انرا تولک می نامند. تولک در کوهستانات پرسنگی واقع است و به دره های کوچک و بزرگ تقسیم می شود. (۱۵۹)
گفته میشود قلعه تولک از سیستم آبیاری یا کانالزسیون مجهر برخوردار بوده است و حوض بزرگی بالای این قلعه هنوز هم وجود دارد. در اطراف دامنه این کوه بچه کانال که از خشت های پخته تعبیه شده است دیده می شود که از راه دور و یا دامنه یکی از چشمه های که در یکی ازکوه های اطراف موجود بوده آب انتقال می نمود. .همچنان در اثر کندن تهداب ها بقایای خشت پخته بدست آمده است که مردم تولک برای کانالزسیون و یا ساختمان منازل استفاده می نمودند.

زیرنویسها