۲۴ ساعت

هویت گمشده ما
شهر ها، قلعه ها و حصار های افغانستان (۴۷)
فصل هشتم

نوشتۀ : محترم استاد شاه محمود محمود

نیمروز جایگاه و تهداب تمدن سیستان
نیمروز – سیستان یا سکاستین ولایتی است در جنوب غربی کشور ما که تاریخ درخشان گذشته داشته است .

سیستان در منابع عرب سجستان نامیده شده است و این نام بر جلگه وسیع و حاصل خیز است که در اطراف هامون هلمند موقعیت دارد. در قرون وسطی سیستان را نیمروز نامیده اند که معنی سرزمین جنوب را میدهد به همین مناسبت ملوک این جا را ملوک نیمروزیان گفتندی.
نیمروز از آغازین روز های امپراطوری اسلامی از مناطق مهم و پرثروت به شمار میرفت . بنابران حکومت خلفا توجه خود را به این ناحیه مبذول داشتند. در حقیقت سیستان، سرزمین معروف و زرخیزی است در نقطه اتصال سه کشور افغانستان ، ایران و کشور پاکستان که توسط استعماریون انگلیسی به میان آمده ، موقعیت دارد.

این منطقه که در آن آثار و بقایای دوره های مختلف تاریخی فراوان است، از لحاظ تطور تاریخی و اشکال تمدنهایی که در آن یکی بعد از دیگری جاگزین شده، و نیز از این جهت که محور حماسه های کهن ملی و مهد تهذیب اوستائی بشمار میرود، برای درک و فهم تاریخ منطقه کمال اهمیت را دارا است.
سیستان (نیمروز) همچنان که در دورۀ اسلامی یکی از نقاط معمور و زرخیز کشور و کانون پرجوش نهضت های استقلال طلبانه بوده است، بدون تردید در دوران قبل از اسلام نیز از لحاظ اقتصادی و اجتماعی پیشرفته بوده و همانا توان مندی اقتصادی آن همواره توجه کشورکشایان و فاتحان شرق و غرب را به آن معطوف می داشته است. چنانکه به عنوان نمونه میتوان قشون کشی کوروش هخامنشی و اسکندر یونانی و دیگر جهانکشایان به خصوص لشکریان اعراب مسلمان را بسوی شرق از طریق سیستان نام برد.
این منطقه از لحاظ داشتن رودخانه های خروشان و متعددی چون: هیرمند، ارغنداب، فراه رود، خاشرود، وغیره در گذشته دارای اقتصاد زراعتی پیشرفته و نیروی بشری قابل ملاحظه بوده و بقایای شهرها و قلعه ها و برج و باروهای از هم فروپاشیده فراوان آن، گواه زنده این مدعا میتواند باشد.
امروز هرکه از گرشک یا لشکرگاه و یا از فراه به قصد زرنج مسافرت کند، در طول بیش از ۳۰۰ کیلومتر مشاهده خواهد کرد که خرابه های شهرهای چون: بست، درتل، هزار جفت، صفار، رام رود، رام شهرستان، شهر غلغله، قلعه تراقون، زاهدان، طاق، پشاوران، پوست گاو، قلعه نیشک، قلعه امیران، قلعه چگینی، قلعه چخانسورک، سورین کلات و قلعه فتح وغیره وغیره در پهنای آن به نظر میخورد که جغد هم بیم دارد شبی را بر کنگره های حصار آنها سپری کند. در حالیکه روزی کانون تمدن و جایگاه ملوک و شاهان بزرگ بودند.

منابع جغرافیایی و تاریخی نیمروز و ملوک نیمروزیان
اثار متعدی در مورد نیمروز یا سیستان در دسترس است که با کمک آنها میتوان این ولایت که امروز در جنوب غربی افغانستان قرار دارد ، به بررسی گرفت . که شامل متون جغرافیایی و سفرنامه ها و مسالک میباشد. در این جا قبل از همه اثر ارزنده مسالک و الممالک نویسنده آن ابو اسحق ابراهیم بن محمد اصطخری است. این اثر ما را به راهها و فواصل مناطق سیستان و همجوار آن اشنا میسازد و نقشه سیستان و مناطق اطراف آن را به دست میدهد و به خوبی میتوان نامهای آنها را پیگیری و تجسس نمود.
ثانیاً کتاب مهم جغرافیایی صورت الارض از ابن حوقل است که این کتاب همچنان ازجمله کتابهای مسالک و ممالک است. از این اثرجهت تهیه جغرافیایی تاریخی نیمروز و راههای تجارتی سیستان استفاده برد.
سومین اثر همانا کتاب حدود العالم من المشرق الی المغرب از نویسنده ناشناخته فریغونی است که به زبان پارسی – دری تالیف و ما را در شناخت موقعیت سیستان و نیمروز و مناطق همجوار و پیداوار اقتصادی ان کمک میکند.
به تعقیب از اثری نام میبریم که نه تنها در شناخت جغرافیایی نیمروز ما را یاری می رساند بلکه احوال اجتماعی و اقتصادی مردم و اهمیت شهر های سیستان را به ما روشن میسازد به نام تقویم البلدان که توسط عمادالدین اسمعیل تالیف شده است .
حمدالله مستوفی حدود ۷۴۱ هـ ق مطابق ۱۳۲۱ م کتابی تحت عنوان نزهه القلوب تالیف نمود که ما را به شناخت طول و عرض جغرافیایی و شرایط طبیعی و وسایل ابیاری و کشاورزی و مزروعات و شهر ها و مذهب مردم سیستان ، ارقام مالیاتی و تعداد قرآ و قصبات می رساند
اما در مباحث تاریخی بهترین کتاب همانا تاریخ سیستان مجهول المؤلف است با آنهم عده عقیده دارند مؤلف این اثر مولانا شمس الدین موالی میباشد . که اثر خویش را تا زمان تاج الدین ابوالفضل ( ۴۴۸ هـ ق) تحریر نموده است . متعاقباً محمود بن یوسف اصفهانی اثر متذکره را استمرار بخشید و از سال ۴۶۵ تا ۷۲۵ هـ ق به طریق اختصار بیان کرده است .
در این اثر برعلاوه تاریخ قدیم سیستان و دولت مستقل صفاریان به تفصیل صحبت شده است از امرای نیمروز چون خلف بن احمد بحث نموده است . در تاریخ سیستان راجع به اصل و منشآ خوارج و فعالیت انها به تفصیل سخن زده شده است و نویسنده در قضاوت خویش بی طرفی را حفظ نموده است .

اثار از قبیل تاریخ الرسل و الملوک یا تاریخ طبری از ابو جعفر محمد بن جریر طبری ما را در بخش انتشار دین اسلام و آمدن اولین حمله آوران اعراب و انتصاب والیان متعدد خلفای اموی و عباسی یاری می رساند. تاریخ یمینی از عتبی و زین الاخبار گردیزی از عبدالحی بن ضحاک گردیزی برای شناخت تاریخ سیستان مطالب وسیع را گردآوری نموده اند.
منهاج سراج جوزجانی کتابی را در تاریخ عمومی به نام طبقات ناصری نوشت و طبقه هشتم را به صفاریان و طبقه چهاردهم را به ملوک محلی نیمروز اختصاص داده که معلومات مفصل از این ملوک ارایه مینماید. قابل یاداوری میدانم همین طبقه چهاردهم سبب شد تا بنده تیز ماستری خویش را در سال ۱۳۶۵ هـ ش تحت عنوان ( دولت مستقل نیمروزیان شامل تاریخ اجتماعی و اقتصادی) این ولایت بنویسم .
تاریخ گزیده حمدالله مستوفی و روضه الصفا میرخواند و تاریخ حبیب السیر خواند میر با وجود مشابهت های تاریخی ما را به تاریخ صفاریان و نیمروزیان اشنا میسازد. الکامل فی التاریخ، تاریخنامه هرات جز تاریخ قدما است که مطالب ارزنده در مورد تاریخ سیستان در آن دیده می شود.
یکی از اثار قدما همان کتاب احیآ الملوک است .این کتاب برعلاوه احیاء ملوک سیستان، نام ملوک و امیران، نقیبان، یاران، پاداران، منشیان، کتابداران، تیرگران ، رئیسان، سرخیلان، سادات، حقه بازان، لولیان، مستخدمین و امثال آن به مراتب وسیع صحبت شده است. ناامنی و قتل وغارت وخراب کران قلاع که تنها پناهگاه سیستانیان بود به بررسی گرفته شده است.
در اثار معاصر از تذکره جغرافیایی تاریخی ایران از بارتولد تا سرزمین های خلافت شرقی از لسترنج و تاریخ سیستان از بوسورث تا تاریخ اسلام از پوهاند عبدالحی حبیبی ، افغانستان در مسیر تاریخ و مقاله پژوهشی راجع به جغرافیایی تاریخی سیستان از مؤرخ نامور وطن مرحوم میرغلام محمد غبار ، و تحقیق در مورد هیرمند – هندمند از استاد بزرگ و دانشمند گرانسنگ مرحوم پوهاند میرحسین شاه منتشره در مجله اریانا و بالاخره تحقیقات دامنه داری از کاندید اکادیمسین محمد اعظم سیستانی مانند سیستان سرزمین ماسه ها و حماسه ها ، مالکیت ارضی و جنبش های دهقانی در خراسان قرون وسطی و مقالات متفرق جغرافیایی تاریخ زرنج، دورنمای رودخانه هلمند، وضع اقتصادی سیستان وووو معلومات ارزنده گردآوری شده است . اثار که در فوق برشمرده شد فقط بخشی از منابع تحقیق نیمروزیان را شامل میگردد.