۲۴ ساعت

هویت گمشده ما
شهر ها، قلعه ها و حصار های افغانستان (۵۱)
ادامه فصل هشتم

نوشتۀ : محترم استاد شاه محمود محمود

ارگ یا دارالاماره زرنج یا زرنگ

آنکه برکند به یک حمله در گنبد طاق
وآنکه بگشاد به یک تیر در ارگ زرنگ
فرخی

ولایت نیمروز ساحات زیاد آبدات تاریخی دارد که یکی آنها قلعه تاریخی ارگ زرنج است که گفته می شود افراسیاب بناکرد در گرشاسپ نامه به رستم سلسله پهلوا نان ملی آریانا نسبت داده شده و تاریخچه آن قبل از میلاد بوده است.

بناً ارگ نام موضعی به زرنج شهر سجستان بین دروازه ٔ کرکویه و دروازه ٔ نیشک که درآن بناهای بزرگ برآورده بودند و بانی آن عمرو لیث است و پس از آن دارالاماره ٔ سیستان گردید.(۲۳) نامیده می شود.
بنابر گفته پوهاند حبیبی که در تاریخ سیستان از این قصر سلطنتی ذکری رفته که آنرا ارگ می گفتند.و حکمرانان سیستان در آنجا سکونت می کردند. (۲۴)
گفته می شود که درمحل زرنج باستانی اکنون روستای کوچکی به نام نادعلی قرار دارد در نزدیکی آن روستا تل بزرگی است روی آن قلعهِ قرار دارد که هنوز آثار خرابه های ارگ زرنج وقلعه روی آن دیده می شود.
با مطالعه اثار مؤرخان و جغرافیه نگاران اسلامی و غیر اسلامی از ارگ زرنج نام برده است و انرا به عنوان دارالامارهء سیستان یادکرده اند.

ابن حوقل در صورت الارض می نویسد که مسجد جامع در شهر در نزدیک دروازه فارس است، و دارالاماره در ربض میان دروازه طعام و دروازه فارس بیرون شهر است و زندان در شهر، نزدیک مسجد جامع است و دارالاماره ای قدیمی در همین جا نزد زندان و پشت مسجد جامع هست که بعد به ربض واقع در خارج شهر نقل گردیده است. میان دروازه های طعام و فارس دو قصر متعلق به یعقوب بن لیث و عمرو بن لیث واقع است و دارالاماره در سرای یعقوب بن لیث است در اندورن شهر میان شهر باب کرکویه و نیشک بنا های بزرگ به نام ارگ وجود دارد که خزانه عمرو بن لیث بوده و به دست او ساخته شده است . (۲۵)
به همین صورت اصطخری در مسالک الممالک موقعیت آن را چون ابن حوقل برشمرده است و آنرا در میان دروازه نیشک و کرکویه میداند و اضافه میکند که سرای امارت عبارت از کوشک یعقوب لیث در ربض شهر بین دو دروازه پارس و دروازه طعام نام می برد. انرا از ساخته های عمر لیث آورده است.(۲۶)
همچنان معجم البلدان که شبیه دایره المعارف شهر ها و روستا ها و قریه ها است ارگ زرنج را ابنیه بزرگی میداند که بین دروازه کرکویه و دروازه نیشک موقعیت داشته مانند همه نویسنده ها آنرا از ساخته های عمر لیث دانسته و اضافه میکند که تاکنون به همان نام ارگ موجود میباشد.(۲۷)
محترم سیستانی به نقل از تاریخ یمینی می نویسد که آنجا که حسین بن طاهر را با سپاه خراسان از جانب نوح بن منصور سامانی به فتح ارگ و جنگ امیر خلف پادشاه سیستان می فرستد و زرنج برای مدت هفت سال در برابر سپاه خراسان مقاومت می نماید نسبت به زرنج و قلعه ارگ می نویسد: » آن قلعه با فلک همراز و با ملک هم آواز بود، سطح او سمک سماک می نمود و دیده بان او زمزمه ملک می شنود و شهاب از اوج شرف او سر می تافت و سحاب در حضیض او چامه ململ می بافت … پیرامن او خندقی عمیق بود که اندیشه در مجاری آن به پایاب نمی رسید و وهم را در مخالص آن پای به گل فرومی شد چون نهنگ سواره و پیاده را فرو می برد و چون اجل بر خورد و درشت ابقا نمی کرد..ـ(۲۸) ضمناً محترم سیستانی به نقل از تاریخ سیستان اضافه می کند که: ممکن است این عبارت تاریخ سیستان که اندر همه عالم چندان بنای بزرگوار نیست که به سیستان ( مقصود زرنج) است نیز به همین ارگ ارتباط داشته باشد. (۲۹)
لیسترنج همچنان چون ابن حوقل و یاقوت و یاقوت حموی می نویسد که: مسجد جامع شهر در حومه نزدیک دو دروازه جنوب غربی سر راه فارس واقع است. زندان نزدیک مسجد و مقر حاکم نیز در همان حوالی است. بین دروازه نیشک و دروازه کرکویه در شمال شرقی شهر ساختمان بزرگی است که به آن ارگ، یعنی قلعه، می گویند و خزانه در آنجاست و از ابنیه عمرو لیث دومین پادشاه سلسله صفاریان است.
یعقوب برادر عمرو لیث و مؤسس سلسله صفاریان در یک قسمت از شهر داخلی بین دو دروازه جنوب غربی و دروازه خواروبار( باب الطعام) قصری ساخته که مقر جدید حاکم شهر گردیده و حوالی قصر عمرولیث است. این ساختمانها نیز مثل ساختمان های دیگر ان شهر همه از خشت ساخته شده و طاقدار است. زیرا تیر و چوب در ان شهر از کثرت رطوبت می پوسد و موریانه در آن رخنه می کند.(۳۰) بناً دقیق گفته اند: شهر زرنج خیلی بزرگ بوده حصنی و خندقی داشت ابنیه آن خشتی و گلی بود.