۲۴ ساعت

تکملهء حواشی نفحات الانس

تاریخ نشر پنجشنبه  دوم  سرطان ۱۴۰۱– ۲۳ جون  ۲۰۲۲ هالند

تکملهء حواشی نفحات الانس

شرح حال مولانا جامی قدس سره

تألیف

رضی الدین عبدالغفور لاری

به تصحیح و مقابله و تحشیهء بشیر هروی

—————-

الهی  غنچهء   امید  بکشای

گلی از روضهء جاوید بنمای

« جامی »

بخش دوم:

مقدمه مصحح

کتاب حاضر چنانکه گفته شد در حقیقت قسمت دوم یا با صطلاح نویسندهء آن تکلمهء حاشیهء  نفحات الانس است .

خود مصنف در مقدمهء حاشیهء نفحات الانس درین خصوص می نویسد:

« نموده می آید که فقیر حقیر قلیل البضاعه عبدالغفور لاری هرچند خود را شایسته تصدی جمع و تألیف نمیداند و سزاوار قاعده تحریر و تصنیف نمی یابد، خصوصآ در سخنان این طایفه علیه قدس الله تعالی اسرار هم چه او را نه ادراکیست وافی ونه کلامی شافی ونه خاطری صافی .

چون درین وقت خاطر خطیر حقایق پذیر حضرت مخدوم زاده جامع الاخلاق الحمیده و الملکات المرضیه … ضیأالمله والدین یوسف حفظ الله عن موجبات التلهف والتأسف ، مایل شدند بمطالعهء کتاب نفحات الانس که یکی از مصنفات والد بزرگوار ایشان است قدس الله تعالی سره و بسیاری از مواضع این کتاب بکشف و بیان محتاج بود و فقیر این کتاب را پیش آنحضرت قدس سره گذرانیده بود و از مواضع مشکلهء آن تفتیش نموده و بیمن نفس مبارک ایشان چیزی بچیزی فهم کرده، امر فرمودند بجمع سخنان که برزبان مبارک ایشان گذشته یا ببرکت نفس ایشان فایض گشته و چون امتثال امر لازم بود و بحکم حدیث ان لربکم فی ایام دهرکم نفحات الافتعرضوالها. تعرض باین کتاب مناسب می نمود، جرأت نموده متصدی این جمع و تألیف شد. مستمد من ارواح الساده العظام طوبی لمن والاهم وویل کل الویل لمن عاد اهم، ثبتناالله علی محبتهم و جعلنا محشورین فی زمرتهم و به التوفیق وعلیه التکلان .

وچون این کتاب مشتمل بر ذکر حضرات قدس ، عاری بود از ذکر ذات اقدس ایشان قدسنا الله بسره و لاحرمنا من جزیل بره مناسب نمود که در خاتمه این تعلیقه شمه ای از احوالی که خود مشاهده نموده یا از مثل خود یا از ایشان شنیده نوشته شود تکلمه للکتاب و صلی الله علی خیر خلقه محمد وآله و صحبه اجمعین» (۱)

بطوریکه خوانندهء گرامی ملاحظه فرمود، دانشمند لاری با کمال ادب و حرمت نسبت بمرشد و مرشد زادهء خویش ، در صدد برآمده است که مشکلات نفحات الانس را به نیروی توضیحات و تعلیقات دقیق خویش حل کند و پس از آن شرح حال استاد عالیمقام خود را (تکمله للکتاب) بر آن بیفزاید و همین کار را کرد:

کتابی برای مخدوم زادهءخود نوشت که قسمت دوم آن شرح حال پدر کسی بود که کتاب باو تسلیم میگردید و واضح است که نویسنده در چنین موردی تا چه اندازه باید دقیق و محتاط باشد وهمهء مقتضیات کتاب نویسی را رعایت نماید.

نسخی که بنای نسخه حاضر بر اساس آنها نهاده شده است ازینقرار است :

اول – نسخهء متعلق به موزیم هرات :

این نسخه که ما آنرا اصل قرار داده ایم ودر نسخه بدلها نیز از آن به اصل تعبیر شده است نسخه ایست بس نفیس بخطی نستعلیق بسیار خوش که در مکهء معظمه زادهاالله شرفآ وتعظیمآ » توسط یکی از مشاهیر قرن دهم هجری یعنی ویسی هروی شاعر و خطاط معروف نوشته شده است ومتصل بمتن و حاشیه نفحات الانس است.

و به نظر نگارنده کاملترین نسخه نفحات بشمار میرود زیرا متن نفحات الانس را در بردارد وهم حواشی عبدالغفور لاری بر نفحات را وهم تکلمهء حواشی را متضمن است وهم این هرسه کتاب که باعتباری یک کتاب خوانده میشود از اول تا آخر بخط و کتابت یکنفر است که عبارت از ویسی (۲) است .

خود نسخهء تکلمه تاریخ کتابت ندارد ولی تاریخ کتابت نفحات که جای آن قبل از تکلمه است نظر بقطعه ای که کاتب آن ویسی در بارهء اتمام کتابت و مقابلهء آن سروده است و در پایان نفحات دیده میشود بدینقرار:

یافت این نسخه چون درمکه زاتمام شرف

زادها  الله    تبارک    و   تعالی  شرفا

ویسی بی سر  و   پا کرد   کتابت آنرا

بشفائی  که  معین   بود  و نصیر فقرا

بعد ازآن جمعی  احبابش مقابل  کردند

با خط حضرت  مخدومی  اعظم  ملا

« ساخت کاتب ز کتاب نفحات جامی»

سال تاریخ تمامیش ، ز یاد است«اما»

که باین حساب در سال (۹۷۴) تمام شده است و چون خط تکلمه ونفحات هردو یکی است بس شکی باقی نمیماند که این نسخه تکلمه در همان اوقات کتابت شده است یعنی (۷۶) سال پس از وفات جامی و(۶۲) سال پس از وفات مصنف « یعنی لاری» تحریر یافته است و بگفتهء ویسی با نسخه ایکه بخط مصنف نفحات الانس (مولاناجامی) نوشته شده بوده مقابله کرده اند.

دراین نسخه تمام حواشی نفحات بر حاشیهء متن نفحات نوشته شده، اما تکلمه در متن و بدنبال نفحات کتابت شده که اصل مقدمهء آن حواشی در اینجا نقل میشود.

مقدمهء حاشیهء نفحات الانس

سپاس و ستایش خدای را که آینهء دل دوستان خود را جلوه گاه جمال ذات کریم خود گردانید و بحکم الاناء یترشح بمافیه پرتو نور قدم خود را بر صفایح وجوه ایشان هویدا ساخت کاقال صلی الله علیه و سلم فی حقهم الذین اذارأوا وذکرالله وصلوات ورحمت خدای برافضل ارباب فنا و بقا یعنی سرخیل جمعی که فانی شده از قوای مدرکهء ایشان صور کونیه مانعه از شهود حق سبحانه وباقی شده اند بوی سبحانه بر وجهی که منکشف گشته بر اخفی مدارک ایشان علاقه خفیهء وجود حق سبحانه مراشیاء را، پس گفتند آنچه ورحمت بر خانواده پاک صلی الله علیه وسلم وبر اصحاب او جمعی که پیروی وی کردند و کنند ایشانرا الی یوم القیامه.

و بعد نموده می آید که فقیر حقیر قلیل البضاعه عبدالغفور لاری هرچند خود را شایسته تصدی جمع و تألیف نمیداند و سزاوار قاعدهء تحریر و تصنیف نمی یابد، خصوصآ در سخنان این طایفه علیه قدس الله تعالی اسراهم ، چه او را نه ادراکیست وافی ونه کلامی شافی ونه خاطری صافی .

چون درین وقت خاطر خطیر حقایق پذیر حضرت مخدوم زاده جامع الاخلاق الحمیده والملکات المرضیه ذی الطبع الوقادوالفهم النقادو ثمره حیوه الحظرت العلیه قدس سره وخلاصه الخلاقه واحواله لسالک طوره والحاذی منظور نظره العالی ومرمی همته المتعالی . عکس نورمن ذلک الدرالزاهر وتیفس (کذا؟) مدمن ذلک البحرالزاخر، ضیاءالمله والدین یوسف حفظه الله عن موجبات التلهف والتأسف مایل شدند بمطالعهء کتاب نفحات الانس که یکی از مصنفات والد بزرگوار ایشان است قدس الله تعالی سره و بسیاری از مواضع این کتاب بکشف وبیان محتاج بود وفقیر این کتاب پیش آن حضرت قدس سره گذرانیده بود واز مواضع مشکلهء آن تفتیش نموده و بیمن نفس مبارک ایشان چیزی بچیزی فهم کرده .

امر فرمودند بجمع سخنان که بر زبان مبارک ایشان گذشته یا ببرکت نفس ایشان فایض گشته و چون امتثال امر ایشان لازم بود و بحکم حدیث آن لربکم فی ایام دهر کم نفحات الافتعرضوالها ، تعرض باین کتاب مناسب می نمود جرئت نموده متصدی این جمع و تألیف شد، مستمد من ارواح الساده العظام طوبی لمن والاهم وویل کل الویل لمن عادهم ثبتناالله علی محبتهم وجعلنا محشورین فی زمرتهم وبه التوفیق وعلیه التکلان.

و چون این کتاب مشتمل بود بر ذکر حضرات قدس عاری بود از ذکر ذات اقدس ایشان قدسناالله بسره و لاحرمنامن جزیل بره . مناسب نمود که در خاتمهء این تعلیقیه ، شمه ای از احوالی که خود مشاهده نموده یا از مثل خود از ایشان شنیده نوشته شود تکمله للکتاب و صلی الله علی خیرخلقه محمد و آله و صحبه اجمعین .

چون این نسخه کاملترین نسخهء نفحات و تکمله شناخته میشود ، آنرا اصل قرار دادم ودر نسخه بدلها از آن باصل تعبیر و اشاره شده.

دوم : نسخهء ایست بخط نسخ عالی بدون تذهیب و جدول متعلق بدوست دانشمند ارجمندم استاد فکری سلجوقی که در نسخه بدلها، بعلامت (ف) معرفی شده.

این نسخه که متصل به نسخه ای از نفحات الانس (بدون حاشیهء لاری) میباشد بیش از (۲۲) ورق ندارد یعنی تا صفحه (۳۶) سطر دهم از متن حاضر در آن موجود است وبقیهء اوراق ساقط شده است و بهمین سبب تاریخ حقیقی کتابت آن معلوم نیست اما چون اصل متن نفحات و تکمله هردو بیک خط و بروی یک نوع کاغذ و به یک روش نوشته شده است برای مطالعه کننده یقین حاصل میشود که کاتب آن کتابت تکلمه را بلافاصله پس از ختم کتابت نفحات آغاز نموده است و چون تاریخ و محل کتابت نفحات را کاتب آن که ابوالوفا بن امیر مخدوم حسینی نام داشته باین عبارت توضیح کرده است .

« وقدوقع الفراغ من تسوید هذا الکتاب بعون الملک الوهاب فی یوم الخمیس ۱۱ شهر ربیع الاول سنه ثمان و خمسین و تسعمائه علی یدالعبدالفقیر الی الله الغنی ابوالوفا بن امیر مخدوم الحسینی عفاالله عنهما بقیه الاسلام بلخ حفظ الله تعالی برکاته عن السلخ » .

پس شکی باقی نمی ماند که سال کتابت آن (۹۵۸) یعنی (۴۶) سال بعد از وفات لاری یا اندکی بعد از آن بوده و در بلخ نوشته شده است.

این نسخه بخط نسخ بسیار خوش و خوانا ولی ریز نوشته شده و هر صفحهء آن دارای نوزده سطر است.

واصل متن نفحات بدون تکلمه دارای (۲۲۶) ورق است که هر ورق دارای دو صفحه و هر صفحه نیز مانند تکلمه داری نوزده سطر میباشد.

از ابتادی نسخهء نفحات ، دو ورق افتاده که بعدآ دو ورق مذبور نوشته شده و کتاب تکمیل گردیده است.

سوم : نسخه ایست متعلق به نگارندهء این اوراق – بشیرهروی – که در نسخه بدلها از آن بعلامت (ب) تعبیر میشود.

این نسخه نیز متصل بمتن نفحات الانس است و حواشی لاری را بر نفحات ندارد. این نسخه هم ناقص است وبیش از (۲۰) ورق (یا ۳۹ صفحه) ندارد و بهمین سبب تاریخ حقیقی کتابت آن معلوم نیست اما چون رسم الخط و کاغذ آن با رسم الخط و کاغذ نفحات یکی است وتوسط همان کاتب نفحات (که متأسفانه اسمش معلوم نیست ونفحات را در شهر هرات بتاریخ (۹۶۷) نوشته است) کتابت شده ، پس باید تاریخ کتابت آنرا (۹۶۷) یا اندکی بعد از آن بدانیم یعنی (۵۵) سال پس از وفات مصنف تکمله.

کاتب در پایان نفحات تاریخ ومحل کتابت را چنین نوشته ولی از ذکر نام خویش خودداری نموده است ( فرغ من کتابه بعون الله وحسن توفیقه ضحوه یوم الثالث من شهر محرم الحرام سنه سبع و ستین و تسعمائه فی بلده فاخره هره ضانهاالله واهلها عن الافات و العاهات و البلیات و اجعل لعافیه قرین احوالهم فی جمیع الاحوال والاوقات الهم اغفر لهم ولجمیع المؤمین والمؤمنات و المسلمین والمسلمات فی یوم القرار).

شمارهء اوراق نفحات (۲۷۷) و شمارهء اوراق تکمله (۲۰) ورق است که تا سطر اول صفحه (۴۲) از متن حاضر را دارا میباشد.

خط آن نستعلیق نسبتآ خوب  وهر صفحه داری نوزده سطر است.

در مقالهء این کتاب از چند نسخه استفاده شده است:

۱ – نسخه متعلق به میوزیم هرات.

۲ – نسخه متعلق به آقای فکری.

۳ – نسخه متعلق به مصحح .

۴ – مقدمه هفت اورنگ چاپ تهران ۱۳۳۷ باهتمام شاغلی مدرس گیلانی که یک نسخه از تکله نزد ناشر موصوف موجود بوده و در بعضی جاها از آن نقل کرده است .

۵ – مقدمه دیوان مکمل جامی چاپ تهران ۱۳۴۱ باهتمام شاغلی هاشم رضی که یک نسخه ازتکمله نزد موصوف موجود بوده و گویا متعلق به کتابخانه ملی ملک بوده چنانکه در بعضی جاها یاد کرده.

۶ – رشحات فخرالدین علی بن حسین واعظ که تقریبآ قسمت بیشتر اطلاعات خود را در باره مولانا جامی از تکمله گرفته ودر اکثر موارد عبارت هردو کتاب یکیست .

رموزات واشارات

اصل : نسخهء متعلق بموزیم هرات.

ف : نسخهء متعلق به استاد فکری سلجوقی .

ب : نسخهء متعلق به مصحح کتاب ( بشیر هروی).

س : نسخهء که بدسترس شاغلی مدرس گیلانی بوده .

ض : نسخهء که بدسترس شاغلی هاشم رضی بوده .

هرجا که در متن آیهء از آیات قرآن شریف آمده در پاورقی آیه …/ سوره /// تذکار یافته چون در طبع کتاب حاضر ، نسخهء میوزیم هرات اصل قرار داده شده، هرجا که که مطلبی در نسخ دیگر بوده یا در یک نسخه بوده ودر نسخهء اصل موجودنبوده است ، همان عبارت در متن حاضر بین الهلالین (     ) قرار داده شد.

در آخر سخن از دوست ارجمندم استاد فکری سلجوقی که نسخهء نفیس نفحات موزیم و نسخه خطی شخص خود را بدون منت و در کمال محبت در اختیار من گذاشته اند سپاسگزاری مینمایم.

فیروز آباد هرات – ۱۸ جوزا ۱۳۴۳

علی اصغر بشیر هروی

ادامه دارد …

—————————————-

پاورقی :

(۱) – حواشی نفحات الانس نسخه خطی متعلق به موزیم هرات ص ۲ – ۳

(۲) – در عصر زندگی مولانا یکنفر شاعر ویسی در هرات بوده که حکایتی از ارادهء سفر حج او باتفاق ساغری در بعضی از کتب مسطور است و در رسالهء منشأت مولانا هم رقعه ای دیده میشود که مولانا برسم توصیه و سفارش بدوستان و ارادتمندان نوشته و « صاحب فضل جلی مولانا درویش علی » را « که در صنعت کتابت انگشت نماست ودر صناعت نظم و غزل فرد وبی همتا میان اصحاب قلم بخوشنویسی مشهور است و بزبان ارباب بیان به ویسی مذکور» معرفی و سفارش فرموده تا رعایت احوال و پاس خاطر او را میداشته باشند.

واینست نقل آن رقعه :

رقعه ای از مولانا جامی در بارهء ویسی شاعر

صاحب فضل جلی مولانا درویش علی که در صنعت کتابت انگشت نما است و در صناعت نظم و غزل، فرد و بی همتا. میان اصحاب قلم بخوشنویسی مشهور است و بزبان ارباب بیان به ویسی مذکور.

اشعار

آنکه    پاک   و    لطیف   می گوید

گر قصیده  و گر غزل  ویسی است

در   حساب    هنر    اگر    دگران

بیست باشند فی المثل وی سی است

دیرگاه است که گوشهء خاطر بجانب این فقیر میدارد(و) از زمرهء محبان و مخلصان می شمارد ، ملتمس از مکارم اخلاق و مراسم اشفاق مخادیم آنکه هرجا که تشریف حضور ارزانی فرمایند مقدم تشریف او را مغتنم شمارند و شرایط تعظیم وتکریم و توقیر بتقدیم رسانیده ( ظاهرآ : رسانند) هرچند باظهار فضائل و شمائل مشغول باین سفارش فضولی مینماید چون آن بنابرالحاح و اقتراح او بود ه باشد هرکه داند بی شبهه معذور فرماید. مراحق سبحانه وتعالی و همچنان راز خود رهائی و با خود آشنائی کرامت کناد بالنبی و آله الامجاد ( منشات جامی ص ۶۸) . هرچند که معلوم نیست این ویسی با ویسی کاتب نفحات متعقل به موزیم هرات یکنفر باشد ولی این رقعه احتیاطآ نقل شد.