تعلیق و تحشی بر تکملهء مولانا عبدالغفور لاری
تاریخ نشر: شنبه ۲ سرطان ( تیر ) ۱۴۰۳ خورشیدی – ۲۲ جون ۲۰۲۴ میلادی – ملبورن – آسترالیا
الهی غنچهء امید بکشای
گلی از روضهء جاوید بنمای
« جامی »
فصل دوم :
تعلیق و تحشی بر تکملهء مولانا عبدالغفور لاری
به تصحیح و مقابله و تحشیهء بشیر هروی
بخش دهم:
ص ۳۹ – رساله جواب سؤال هندوستان : این رساله را بنام رساله سؤال و جواب هندوستان هم ضبط کرده اند. چون راقم سطور آنرا ندیده است طبعآ از موضوع آن نیز بی اطلاع است ولی بظن قوی : رسالهء مذکور از جملهء رسائل و مکاتیبی است که مولانا برای یکی از دوستانش که معروف بملک التجار و ساکن هند بوده فرستاده است.
ملک التجار مذکوربطوریکه از آثار مولانا بر می آید شخصی دانشمند و محترم و از اهل دل بوده و در دیوان مولانا غزل شیوائی بمطلع ذیل :
گردش جام که زد صنع ازل پر گارش
سرنه پیچد ز خط این دایره ز نگارش
هست که در مقطعه آن گفته شده :
جامی اشعار دلاویز تو جنسی است لطیف
بود آ ن حسن ادا ، لطف معانی تارش
همره قافلهء هند روان کن که رسد
شرف مهر قبول ا ز ملک التجارش
و در رسالهء منشئأت نیز نامهء منظومی خطاب بملک التجار دیده میشود که از آن بر میأید که مولانا فصلی از یکی از رسائل و تصانیف خود را نیز مصحوب نامهء مذکور برای ملک التجار فرستاده است و نامهء منظوم مذکور این است :
بعد رفع سلام و سوق کلام
در بیان کمال شوق و غرام
می کند عرضه با هزار نیاز
بنده جامی درین جریدهء راز
نکته ای چند از حقایق دین
وز مواجید اهل کشف و یقین
همه مستنبط از حدیث و کتاب
همه سنجیدهء اولو الالباب
معرفت بخش اهل علم و عمل
وحشت انگیز اهل زرق وحیل
گرچه دورست زان نصاب هنوز
که بختمش شود خرد فیروز
کردم اندک نمونه ای ارسال
سوی گنجور و گنج فضل و کمال
گرفتد نزدش این نمونه پسند
بر گشایم ز گنج خاطر بند
ور نیفتد ، نشینم آسوده
فارق ا ز گفتگوی بیهوده
بلکه شویم صحیفهء تقریر
زانچه شد گفته از خوی تشویر
تا بود در صحیفهء ایام
باقی از اهل دین و دولت نام
باد بر فرقشان به بخشش وجود
سایهء خواجء جهان ممدود ( الف )
بهرحال ، گمان میرود که رسالهء جواب سؤال هندوستان جواب پرسشی باشد که ملک التجار از مولانا گرده باشد . والله اعلم.
ص ۳۹ – رساله لااله الا الله : رسالهء که بنام تهلیلیه نیز نامیده شده است (ب) . بطوریکه از نام آن بر میآید در شرح کلمهء طیبه لااله الا الله است .
و راقم این سطور را در بارهء چاپ شدن و یا عدم طبع رسالهء مذکور اطلاعی نیست .
ص ۳۹ – رسالهء مناسک حج : در باب این رساله نویسندهء تکمله توضیحاتی داده است که در متن تکلمه ثبت است . این نکته راهم باید بیاد داشت که شاغلی رضی در مقدمهء دیوان از مرحوم محمد علی تربیت مطالب ذیل را نقل کرده است :
” مولانا یک مثنوی هم در مناسک حج منظوم ساخته که آن نیز مانند تحفه الاحرار از مزاحفات بحر سریع مسدس است و دوبیت ذیل از آنجاست:
ای ز گلت تازه سر حب ِ دل
مانده ز حب وطنت پایگل
خیز که شد پرده کش و پرده ساز
مطرب عشاق براه حجاز (ج) .”
ناگفته نمانده که یکی از شعراء ظاهرآ معاصر مولانا « محیی » منظومهء شیرین و شیوائی بهمین وزن بنام فتوح الحرمین در اسراسر حج و مناسک وآداب حج دارد که با این بیت :
ای دو جهان غرقهء آلای تو
کون ومکان قطرهء دریای تو
آغاز می شود و با این بیت پایان می پذیرد:
صل علی روضه خیر انام
خاتمه الختم برین شد تمام
و در ضمن منظومهء مذکر که در حدود یکهزار و چهار صد بیت است ترکیب بندی از مولانا را درنعت حضرت نبوی (ص) بمطلع ذیل تضمین کرده است :
السلام ای سید ا ولاد آدم السلام
السلام ای سرور افراد عالم السلام
وبهمین سبب بعضی از فضلا مثنوی مذکور را از مولانا میدانند درصورتیکه خود ناظم تخلص خود را در مواضع عدیده از مثنوی مذبور آورده است .
ص ۳۹ سلسله الذهب : اولین مثنوی از مثنویات هفتگانه هفت اورنگ است که در سه دفتر تدوین و مرتب شده و تعداد جمیع ابیات آن در حدود (۷۲۰۰) بیت ببحر خفیف است .
دفتر اول در موضوعات عرفانی و اخلاقی و بخصوص اعتقادیست که در پایان آن منظومه ای بنام اعتقاد نامه نیز گنجانیده شده و آن منظومه ( اعتقاد نامه ) را مولانا برای یکی از فرزندان پیر طریقت خود (خواجه احرار) سروده بوده است .
دفتر دوم شامل مباحثی در بارهء عشق مجازی و حقیقی است که ضمنأ دو داستان لطیف عشقی بنام قصهء « عیینه و ریا » و « تحفهء مغنیه » نیز در آن آمده است .
دفتر سوم ، حکایاتی از سلاطین و عدل و نصفت ایشان را متضمن است و نیز مطالبی در بارهء شعر و شاعری را در بر دارد.
ادامه دارد …
——————————————————————————————————————-
پاورقی ها :
الف – منشئأت جامی ص ۱۰۵ ،
ب – از سعدی تا جامی ص ۵۷۴ ، مقدمه ص ۲۹۵ .
ج – مقدمهء دیوان ص ۲۹۵ .
با آرزوی شادی روح پدر عزیز ما اینک بخش دیگری از این کتاب گرانسنگ را تقدیم خوانندگان محترم می نماییم.
باعرض حرمت
قیوم بشیر هروی