اقامتگاه شخصی امیر عبدالرحمن خان :
تاریخ نشر چهار شنبه چهارم دلو ۱۳۹۶ – ۲۴ جنوری ۲۰۱۸– هالند
گلستان سرای یا اقامتگاه شخصی امیر عبدالرحمن خان :
نوشتۀ : محترم استاد شاه محمود محمود
مقدمه :
قبل از زمامداری عبدالرحمن خان برای سکونت شاه مکان مناسبی وجود نداشت. بالاحصار و ارگ شیرپور در تجاوزات انگلیس بالای افغانستان ویران و قسمت‌های از آن سوخته بود.
در زمان حکمرانی امیر شیرعلی خان کار ساخت قلعه یی شیرپور به دستور وی آغاز شده بود، اما با حمله و تجاوز انگلیسی‌ها به کابل در سال ۱۸۷۸ – ۱۸۷۹ م ، و رفتن امیر به شهر مزار، در اعمار ارگ سکتگی به میان آمد. زمانی که امیر عبدالرحمن خان به کابل آمد و قدرت را در دست گرفت، برای سکونت پادشاه مکان مناسبی وجود نداشت. عبدالرحمن خان شب اول را در منزل غازی عبدالله خان وردک که در دِه افغانان کنونی موقعیت داشت، سپری کرد. بعدآ به باغ بابر محل مناسبی برای خویش اماده کرد و حرم خویش را جا داد.
بنا بران ضرورت ساختن و اعمارارگ جدید میرفت روی این منظورامیر عبدالرحمن خان در سال ۱۲۹۹ هـ ق = ۱۸۸۰ م ساحه باغ پهلوان محمد نور واقع سمت شمال شرق ده افغانان را برای طرح و احداث ارگ یا قلعه جدید اختصاص داد و پسر خویش حبیب الله را توظیف نمود تا از ساخت و ساز ان نظارت نماید. و به نام « ارگ مبارکه دارالسلطنه » یاد شد . (۱)
هم‌زمان با ساخت ارگ برخی تعمیرهای دیگر نیز اعمار شد. یکی “ بستان سرای” نامیده میشد که در پارک زرنگار کنونی موقعیت داشت و امروز مزار امیر عبدالرحمن خان در آن جا موقعیت دارد. گلستان سرای ، قصر سلام خانه یا دیوان خاص و دیگر دیوان عام ، قصر زرافشان، قصر شهرآرا، قصر باغ بالا، قصر تاک باغ یا قصر مهمانخانه، سرای دبیره ، گنبد نقاره خانه، بازار ارگ و غیره میباشد. کار اعماربسا این تعمیرات تا زمان امیر حبیب الله تا مدت سی سال ادامه داشت .
گلستان سرای :
تعمیر دیگر که امیر عبدالرحمن خان در آنجا زندگی میکرد ” گلستان سرای ” نامیده میشد که در مقابل وزارت معارف و در محوطه‌ی امروز شاروالی کابل واقع شده بود. این بنا زیبا در آن زمان مربوط به ارگ میشد.
امیر عبدالرحمن خان در تاج التواریخ مینویسد که : در موقع جلوس به تخت سلطنت ؛ خانه به جهت سکونت نداشتم، چرا که عمارات بالاحصار را که خانهء اجدادی من بود لشکر انگلیس خراب کرده بودند و دیگر خانه موجود نبود. خانه کرایه هم پیدا نمی شد که موقتآ آنجا بمانم زیرا که در افغانستان هوتل نیست. به خیال من در تواریخ کمتر، بلکه هیچ دیده نشده است که پادشاهی به جهت خوابیدن خود اتاقی نداشته باشد و تا زمانی که عمارت تازه به جهت خود بمنا نمودم ، در چادر ها و خانه های گلی مال رعایا عاریه می نشستم .( ۲)
امیر عبدالرحمن خان که سردی و گرمی روزگار و شکست و موفقیت های حربی و نظامی را دیده بود اکثرآ در چادر و در فضای باز و یا داخل باغ ها زندگی میکرد. بنابران تعمیراتی که در نظر گرفته است ؛بنابر بیان خودش : تمام عمارات مسکونی من در نقاط که نظر انداز های خوش نما دارد ، ساخته شده است و در محل فرحناک خوش آب و هوایی واقع می باشد و اطراف عمارات مذکور باغها و درختهای گل می باشد و به طوری ساخته شده است که در یک عمارت اطاقهای گرمخانه زمستانی و ایوانهای وسیع با در های بزرگ به جهت تابستان می باشد .
ترتیب اتاق ها به این قسم است که در فصل بهار، شگوفه های اشجار و در موسم پاییز، رنگهای گوناگون برگها در منظر اتاقها جلوه گر است و از مشاهده باریدن برف زمستان که خیلی با صفا است و تابیدن مهتاب در شبها جالسین این عمارتها که در دم دریچه ها نشسته اند محظوظ می شوند . ( ۳)
قصر باغ بالا، گلستان سرای و بوستان سرای وجهان نما واقع تاشقرغان و چند تای دیگر مشخصات ذوق هنرمعماری امیر عبدالرحمن را نشان میدهد .
بنا” گلستان سرای در حقیقت خانه و باغ شخص امیر عبدالرحمن با همین مشخصات جلوه نمایی داشت . این سرای در محوطه مختصر و دیوار های بلند با کنگره ها و عمارت دو منزله که چهار طرف آن ایوان ها بزرگ اعمار شده بود. دارای اتاقها و دهلیز و کلکین های قدیمی کندنکاری و گنبد وسیع و بزرگ در میان و چهار برج ترصدی که حیثیت یک اتاق بزرگ را داشت در چهار گوشه گلستان سرای با پوشش آهنی قد افراشته بود.
این عمارت توسط معماران قندهاری با مواد دست داشته از قبیل خشت پخته، گچ ، ریگ و آهن و چوب به پایه اکمال رسید . تصویری از آن امروز در دست است که توسط یگانه طبیب استخدام شده امیر عبدالرحمن خان به نام « لیلیاس آنا همیلتون » گرفته شده است ، که ذوق زیبا و طبیعت گرای امیر عبدالرحمن را نمایندگی میکند.
در سال ۱۳۴۲ هـ ش به جز مقبره امیر عبدالرحمن خان ، بوستان سرای ، گلستان سرای ، و چندین سرای موتر خانه و یک رسته بازار شاهی تخریب گردید و به عوض پارک زرنگار با تپه و سرک های اسفلت شده و باغچه های گل آباد شد ناگفته نماند چندین درخت بزرگ و قدیمه را حفظ نمودند . اما مؤلف شناسنامه افغانستان مینگارد که کار ترمیم مجدد گلستان سرای توسط موسسه هبیتات در سال ۱۳۸۱ هـ ش اغاز و انجام شد . (۴)
درست است که در زمان ریاست جمهوری حامدکرزی ارگ کابل بازسازی گردید . اما نمیدانم که آیا قصر گلستان سرای در داخل ارگ موقعیت دارد یا خیر؟ .
زیر نویسها :
شاه محمود محمود
درود به برادر بزرگوار و استاد محترم و دانشمند گرامی جناب آقای شاه محمود محمود ،باز هم تشکر از زحمات و پژوهش عالی تان خیلی معلومات جالب و خواندنیست و خواننده را بخود جلب مینماید.از اینکه امیر عبدالرحمن خان در ” گلستان سرای ” که در مقابل وزارت معارف و در محوطه‌ی امروز شاروالی کابل واقع شده بود. زندگی میکرد و این بنا زیبا در آن زمان مربوط به ارگ میشد. ولی امروز ببنید که ارگنشینان وطنفروش کشور ما که اصلا داخل ارگ را ندیده بودند اکنون آنرا محل ترورریستان داعشی و طالبی ساختند. شما موفق وسلامت باشید. مهدی بشیر
برادر عزیز مهدی جان بشیر سعادت و بهروزی ها را همراه باشید . شما همیشه لطف دارید و مطالب بنده را با ظرافت و دیزاین خاصی به خوانش هموطنان ما میگذارید واقعا” درکشور که در طول تاریخ مورد تجاوز و اشغال و بالاخره جنگ های داخلی گذشته باشد به ندرت میتوان به زیبایی ارگ کابل محل اقامت یک پادشاه و یا رییس جمهور را دید. به نظرم افغانستان جایگاه بالاحصار ها و قلعه ها و ارگ ها بوده است . از ازگ و بالاحصار کابل تا ارگ و قلعه اختیار الدین در هرات و قلعه جنگی در مزار و ارگ میمنه و بالاحصار قندوز و گردیز و بالاحصار غزنی و قلعه های قلات و قندهار و قلعه افریدون ولایت فراه وووو کلا” نشانه قدرت و توان مندی سلاطین را حکایه دارد. اما با تاسف برخی زیادی از این قلعه ها ویران و یا عمدا” تخریب شده است و یا اینکه به دسترس افراد قرار دارد که از آن برای زورآزمایی استفاده میکنند. امیر عبدالرحمن خان با تجربه هایکه در مسافرت ها خویش در ترکمنستان و بخارا داشت ایجاب چنین ارگ را مینمود تا اعمار گردد. اینکه از آن پگونه استفاده میشود ؛ قضاوت آنرا به تاریخ محول مینمایم .
از شما یکبار دیگر سپاسگزارم صفحه شما ( ۲۴ ساعت) صفحه فرهنگی و اجتماعی ارزنده است که هموطنان ما آنرا باید دنبال نمایند
سلام واحترامات بی پایانم نثار استاد گرامی آقای شاه محمود محمود باد! پژوهش های دلچسپ تاریخی تان همیشه خواندنی ژیبا ومورد
استفادهء علاقمندان بوده ومیباشد.
از این نوشته اخیر تان استفادهء زیادنمودم.
از عمارات که در زمان امیر عبدالرحمان خان وپسرش امیر حبیب الله خان اعمار گردیده بود،قرار اشارهء شما بوستان سرای،گلستان سرای وچندین سرای دیگر تخریب گردید. ندانستم که علت تخریب
آن بنا های تاریخی که باید حفظ میشد چه بوده است ؟وچه وقت
اقلاً بوستان سرای و گلستان سرای که درمرکز کابل موقعیت داشتتد تخریب وانگیزه تخریب چه بوده است؟ وعاملین و مخربین چی ها وکی ها بودند.
بادرود وتوفیقات بیشتر تان. داکترحیدری
جناب استاد حیدری صاحب از حضور و یادداشت با بهای تان یک دنیا تشکر میکنم . تخریب بسا عمارات که در زمان امیر عبدالرحمن و پسرش حبیب الله سراج المله والدین ساخته شده بود اعمار پارک زرنگار و یا ایجاد جاده اسمایی بود ضمناً یکی از عمرانات به نام زرافشان که معاهده استقلال در انجا امضا شده بود به نسبت عدم ترمیم مجدد و محافظت و احتمالاً چون با نام شاه امان الله همراه میگردید به دلایل سیاسی تخریب شده بود. منزل شخصی شاه امان الله به نام گردان سرای توسط طیاره انگلیسی بمبارد و ویران شد.
تعمیر برج شهرارا در هنگام شورش حبیب الله کلکانی تخریب و آتش گرفت .
گلستان سرای بعد از انکه لیسه زرغونه به قلعه فتح الله کوچ نمود به شاروالی سپرده شد .
خانه معین السلطنه سردار عنایت الله خان و برخی باغها با ایجاد اسمایی وات از بین رفت .
برای شما همچنان موفقیت های مزید و سعادت و بهروزی ها ارزومندم . با معذرت که جواب پیام تان را دیرتر نوشتم