۲۴ ساعت

نوشتۀ : محترم استاد شاه محمود محمود

مقدمه :
اصطلاحات باغ و کوتی با فاصله های زمانی متفاوت در ادبیات کشور مان وارد شد . باغ اصطلاح معمول است که بیشتر از دوهزار سال عمر دارد.

کلمه باغ بعد از ورود مسلمانان اعراب بیشتر معمول گردید باغ . (اِ) بستان . روضه . مشترک است درعربی و فارسی – دری و جمع آن در عربی بیغان است. (غیاث اللغات ) (مهذب الاسماء). گلستان . صاحب آنندراج گوید: از مولوی حبیب اﷲ خان شنیده شد که باغ لغت عربی است و بیغان جمع آن … در عرف هندیان به کاف فارسی خوانند و این از توافق لسانین بود – بنابران باغ محوطه ای که نوعاً محصور است و در آن گل و ریاحین و اشجار مثمر و سبزی آلات و جز آنها غرس و زراعت میکنند. (ناظم الاطباء). آبسالان . (برهان ). بوستان . ج ، باغات و این جمع تراشیده ٔ فارسی زبانان متعرب است . (از آنندراج ). (۱)
در کشور مان به حواله تاریخ بیهقی در دوره غزنویان باغهای متعددی در غزنه و هرات و نیشاپور آباد گردیده است . در کابل همچنان باغ های دوره بابر و فرزندانش مانند باغ شهرآرا ِ باغ جهان آرا ِ باغ بابر ِ چهار باغ و دهها باغ دیگر و در دوره امیر عبدالرحمن و امیر حبیب الله و شاه امان الله چون باغ بالا در کابل و باغ شاهی در ارزگان و باغ شاهی و باغ سراج و باغ نمله در ننگرهار و لغمان و منزل باغ در قندهار و باغ عمومی و بالا باغ در پغمان و دههای دیگر در چهاردهی و ده سبز و زنده بانان وووو وجود داشت که کابل را چون زمرد در نگین خویش نهفته بود .
اما اصطلاح کوتی به عمارت با شکوه ؛ که معمولاً به سبک ویکتوریا و کورنت یا کورنتیان به ویژه با شیوه و سبک انگلیسی اعمار شده باشد؛ گفته میشود .و برای اولین بار در زمان امیر عبدالرحمن خان در گویش مردم رواج یافت . امیر عبدالرحمن خان با اعمار کوتی لندنی و کوتی شهرارا این اصطلاح را وارد ادبیات ما نمود. بعداً ساختمانهای متعددی که اعمار گردید به نام کوتی یاد میشد مانند : کوتی لندنی ِ کوتی ستور در وزارت خارجه کنونی ِ کوتی ستاره در پغمان ِ کوتی باغچه در داخل ارگ ِ باغ کوتی در روستای ولایتی بنی حصار کابل و کوتی بگرامی و دهها کوتی دیگر در پغمان و دارالامان .
تا جاییکه این اصطلاح تا چند دهه قبل نزد مردم ما معمول بود اکثر منازل که در شهر نو و یا کارته چهار به شکل اروپایی و مدرن تعمیر میگردید نام کوتی برآن گذاشته میشد.
به استناد روزنامه اصلاح در زمان محمد نادر خان به نسبت تهی شدن خزانه که در زمان امیر حبیب الله کلکانی به یغما برده شده بود . کوتی های پغمان را به فروش گذاشت تا از این طریق خزانه کشور دوباره احیا شود . بنابران اصطلاح کوتی نه تنها در گویش مردم بلکه در روزنامه ها و جراید هم راه باز نموده بود .

باغ و کوتی بگرامی :
باغ و کوتی بگرامی از ساخته های امیر حبیب الله خان سراج المله والدین که در بین راه قدیم کابل – جلال آباد قرار داشت میباشد .
این راه کهن پیوند کابل ۔ پشاور، لاهور ودهلی وهند بریتانوی که بنام قدیم ( لته بند) مسماست بود ، با تهاجمات چندگانه قوای هند بریتانوی درتاریخ سیاسی سه صدسال اخیرافغانستان خیلی سرنوشت سازبوده. این راه که ازدروازه ی شرقی بالاحصارکابل آغاز میگردد، باگذر ازشاه شهید، سیاه سنگ، رحمن مینه وسیدنورمحمدشاه مینه [ کارته نو ]‌، کوتل یک لنگه، قلعه احمدخان، بگرامی درتقاطع بسوی راست سرک؛ کمری ودرهمان تقاطع بسوی چپ به دهکده ی شینه، ودرادامه درتقاطع بعدی سرکهای حسین خیل بسوی راست ونیم کیلو مترپیشتردرتقاطع دیگربسوی چپ به سرک دهکده ی زند آباد و فارم مر غداری، و سرانجام به منطقه جانگیری (قبرغه) دیروز وبه گمان اغلب به بخشی ازهمین ناحیه “کابل جدید” امروز میرسد
ازاستفاده ی راه لته بند بویژه برای عبورومرورموتربکلی کاست، امااین راه هنوزتوسط کوچیان وسایرمسافران وجهانگردان مورد استفاده قرار میگرفت. اماچون راه لته بند(بقول فوشه مورخ وکاوشگرفرانسوی) اززمانهای نزدیک به هزارسال پیش یک راه تاریخی خیلی کهن بین المللی بوده، درتمام فاصله ۱۷۰ کیلومتری آن ازکابل تاجلال آباد وبعداز آنجا تاخیبر و پشاور بجز ازبرخی مناطق کوهستانی ویاهم بیابانهای بیحاصل دگرآبادیهای زیادی دردو کنارخود داشت وهنوزقسما دارد.
بناءً حدود صدوچندسال پیش گمان میبرم دوران امیرشیرعلیخان پخته سازی این راه برنامه ریزی شده بود، امابه اثرعدم مساعدت اوضاع سیاسی ۔ اقتصادی آنزمان نتوانست کارساختمان آن نهایی گردد، اما پسانها کاراعمارآن در دوران سلطنت امیرحبیب اله خان آغاز ودوران پادشاهی شاه امان اله بکمک فیلها با فرش کردن سنگهای دراز تیغدار روی آن، یک راه (سرک) دائمی برای عبور و مرور افراد، کاروانها وپسانهاعراده جات مساعد گردید که همین بخش راه لته بند بنام دروازه ی شرقی ورود بکابل محسوب میگردید. ویکی ازراه های سهل وساده قوتهای نظامی متجاوزبریتانیا درتمامی جریان قرن نزده واوایل قرن بیستم میلادی بکابل بوده است.
ازبگرامی که میان دریای لوگر ودهکده های کمری،حسین خیل ،شینه وزند آباد قرار داشت زمانی یکی از شکارگاهای شاهان وشهزاده گان متاخرافغانستان ودیگراراکین، دیپلومات هاوخارجیان مقیم کابل ومردم محل بود. وتا زمانی ما نزدیک به سه دهه پیش یعنی حوالی سالهای ۱۹۷۰ م میان نیزارهای غلوی این منطقه پرنده های گوناگونی مثل مرغابی، قشقل، کفخورک، کرک وحتی کلنگ وجود داشت. (۲ )
سیاحی که از طرف پیشاور به طرف کابل روان میشود همینکه از پل کم عرض و قدیمی «بگرامی » در سه میلی شهر کابل عبور میکرد و دمی در باغ معروف آنجا که عمارت زیبای آن مشرف به رودخانه ٔ لوگر است توقف نماید گوئی به داخل کابل درآمده ، باغ و عمارت آن که اکثر خالی بنظر میرسد برای مسافر خسته ، راحت گاه خوبی بود .

چگونگی باغ و قصربگرامی :
یکی از عمارات این ولسوالی باغ با شکوه و کوتی بگرامی است که در زمان امیر حبیب الله سراج المله والدین آباد گردیده است .(۳ ) تصاویر که بدست آمده است نشاندهنده آنست که کوتی بگرامی در زمان امیر حبیب الله خان سراج المله والدین اعمار گردیده است در حالیکه احتمالاً در زمان امیر عبدالرحمن خان تهداب آن گذاشته شده بود و یا باغ مذکور در آن زمان اماده پذیرایی امیر و خانواده امیر بوده است . چنانچه زمانیکه مرض کولرا در کابل شیوع یافت امیر عبدالرحمن خان با جعبه عکسبرداری و لوازم شکار خویش به نزدیک پل بگرامی که همین باغ بگرامی است مدت شش هفته اطراق نمود.در حالیکه قبلاً امیر شیرعلی خان برای پخته کاری سرک بگرامی اقدام نموده بود و معلوم است که این باغ در زمان موصوف آباد شده بود. (۴)
جناب محمد ابراهیم برکی که خود باشنده روستای کمری ولسوالی بگرامی است و از این باغ و کوتی ( قصر) بار ها دیدن نموده است در مورد آن مینویسد که : باغ متذکره در حدود صد جریب زمین را احتوا میکرد و یکی از تفرجگاه های آن زمان کابل باغ وکوتی بگرامی بود که آنهم با زیبایی ومعماری شبیه کوتی لندنی اعمار شده بود و یک محل مناسب برای تفریح کابلیان بود . این کوتی با داشتن اطاق های متعدد و صالون بزرگ با موبل و فرنیچر مفشن تزیین شده بود .این کوتی در میان باغ بزرگ با چمن های سبز و گلهای زیبا بیننده را مجذوب می ساخت ، این باغ بزرگ را رود خانه لوگر به دو بخش تقسینم نموده بود و پل بالای رود خانه هم بسیار زیبا بود .
باغ و کوتی بگرامی از سه طرف احاطه داشت و ضلع چهارم دریای لوگر حیثیت دیوار را به باغ داده بود . حفظ و مراقبت این کوتی دارای تشکیل اداری بود که شامل باشی و باغبانهای متعدد بود. این باغ با درخت های تزینی مانند: پنجه چنار بلند و درخت های ناک به شکل منظم و موزون نمایش خاص داشت . و از فروش ناک این باغ مصارف و ترمیم و معاش باغبان ها و باشی ها پرداخت میگردید . دردا که مانند سایر گوشه های زیبای کشوریا از اثر غفلت و یا از اثر حسادت از بین رفت و یا از بین برده شد . امروز دراین باغ مدرسه ابوحنیفه جا داده شده است یقیناً از آن کوتی و باغ زیبا خبر ی نیست .( ۵)

زیرنویسها :
۱ – دهخدا – علی اکبر ِ لغت نامه . واژه باغ .
۲ – برکی – ایام الدین ؛ (‌خاطرات ) دشت جانگیری (یا جهانگیری) مشهور به “قبرغه” در شرق کابل . آسمایی۳مارچ ۲۰۰۸ .
۳- قاموس جغرافیایی افغانستان – ج اول – ص ۲۵۲. کابل – ۱۳۳۵ هـ ش .
۴ -Matin – Frank; Under the Absolute Amir ;London 1907 ; p 139 .
۵ – برکی – محمد ابراهیم ؛ پیام فیسبوک و صحبت تیایفونی با جناب ایشان .