۲۴ ساعت

هویت گمشده ما ، ادامه فصل هفتم

تاریخ نشر چهارشنبه  ۲۴  ثور  ۱۳۹۹ –  ۱۳ می ۲۰۲۰ هالند

هویت گمشده ما

قلعه ها و حصار های افغانستان (۴۴)

ادامه فصل هفتم

نوشتۀ : محترم استاد شاه محمود محمود

منار جام نگین لاجوردین در تاریخ افغانستان

گمان مبر که به پایان رسید کار مغان

هزار بادهء ناخورده در رگ تاک است

مقدمه :

در تاریخ اسلام ساختن و اعمار منار ها در آغاز بخشی از بنای مساجد بوده که محلی برای آذان است . در حالیکه در گذشته از منار ها به منظور دیده بانی یا مراقبت شاهراه ها و نقاط استراتیژیک استفاده می نمودند تا از خطرات حملات دشمن با خبر گردند.

همچنان برای رهنمای مسافران و کاروانیان که با روشن کردن آتش در نقطه اوج آن ، تا کاروان ها را هدایت نمایند. ضمناً اکثر مناره ها به عنوان برج های یادبود و نشان دادن عظمت و قدرت و شهرت و خودنمایی سلاطین و شاهان بوده است تا شکوه اقتدار انها را تمثیل نماید.

ضمایم برج ها چه در سطح بیرونی و یا درونی ان شامل نقوش تزئین شده دینی و یا اساطیری بوده که سازندگان یا معماران آن با انواع خشت یا اجر، کاشی های ساده و رنگین، گچ، چوب و سنگ با مجموعه از نگاره های تزئینی اسلیمی، گره و کتیبه ها با خطوط مختلف به نمایش میگزارند.

در افغانستان ساختن منار ها با سابقه طولانی دنبال میگردد.منار های به جا مانده بودایی – کوشانی در نزدیکی های ستوپه های بودایی قدامت ساخت و ساز منار را در افغانستان نشان میدهد . به همین سبب منار های قرون اسلامی به تعداد از مناره ها در غزنی، هرات، غور، سیستان و بلخ به جا مانده نشانه از فرهنگ مناره ها در کشور مان است . فراموش نکنیم اکثریت منار ها که با خشت خام اعمار شده بودند از بین رفته اند و تعداد از آنها سالم و یا نیمه ویران تا هنوز هویت تاریخی افغانستان را تبارز میدهند.

چنانچه مقدسی در قرن چهارم به دو منار مشهور مسجد جامع شهر زرنج اشاره میکند او در اثر مشهور خویش احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم ذیل شهر زرنج می نویسد : دو آتشگاه ( مناره) یکی کهن و دیگری را با مس پوشیده که یعقوب لیث صفار ساخته است (۱۷۵)

مناره های غزنی یکی دیگر از منار های است که با هدف اقتدار و شکوه غزنویان بنا شده است . منار مسعود سوم، بهرامشاه نام برد. همچنان منار ایاز در سنگ بست مشهد از سازه های این دوره میباشد. که توسط ارسلان جاذب والی طوس در زمان محمود غزنوی بین سالهای ۳۸۹ – ۴۲۱ هـ ق اعمار نموده است .

اما منار جام !

شاهان غوری منارهای یاد گاری قشنگ و با عظمتی اعمار نموده اند ، که از لحاظ زیبایی و تزئینات و نقوش و کتیبه های کوفی از زیبا ترین مناره های جهان محسوب میگردند. از آن جمله سلطان غیاث الدین محمد سام غوری ، منار جام را تعمیر نمود که از مهمترین نمونه صنعت منار سازی دوره غوری میباشد .

منار جام به ارتفاع ۶۳،۵۳ مترمیباشد (۱۷۶) تفاوت در محاسبه ارتفاع این منار را از نظر دور نداشته باشیم که به فاصله ۶۲ کیلو متری شمال شرق ولسوالی شهرک در نزدیکی دهکده کمنج و قریب به دهکده جام درمحل اتصال رود خانه جام با رود خانه هریرود قرار دارد.

گفته میشود اندره ماریک دانشمند بلژیکی اولین کسی بود که در سال (۱۳۳۶هـ ش = ۱۹۵۷م) منارمتذکره را دیده و در محافل علمی سرو صدای بوجود آورد. مقاله موصوفه در سال ( ۱۹۵۹م = ۱۳۳۸ هـ ش) چاپ و نشر گردید، یکسال بعد ازنشرمقاله ماریک، برای نخستین بار شارل کیفردر رساله اش واضح ساخته که منار جام را اصلا والی هرات عبدالله ملکیار در ضمن سفرهایش کشف و به آقای احمدعلی کهزاد مورخ افغانی خبرداد. (۱۷۷)

منارجام بیشتر از ۸۰۰ سال در غور وجود داشت از اینکه خبری از آن انعکاس نیافته است گناه این منار نیست بلکه این ما هستیم که به آن نپرداخته ایم . جغرافیه نویسان عرب همچنان در معرفی این منار کم مهری نموده اند و از آن نادیده گذشتند با وجودیکه شهر چشت به آن نزدیک بوده و به مراتب از آن نام برده اند .

منهاج سراج جوزجانی مؤرخ دودمان غوری با وجودیکه در دامان این خانواده بزرگ شد اما هرگز منار جام را ندیده است . بی خبری جوزجانی میرساند که جام – فیروکوه نبوده و رنه منار با این بزرگی و زیبایی را قطعاً در کتابش با اب و تاب نه تنها از منار بلکه از حامی خویش سلطان غیاث الدین محمد سام امپراطور غوری می نوشت .

اما برای اولین بار توماس هولدچ رئیس مرکز جغرافیایی سلطنتی انگلیس و مسؤول تثبت سرحدات در پامیر و بلوچستان و فارس بین سالهای ۱۸۸۴ – ۱۸۸۶ م بود. موصوف با نظرداشت تخصص خویش از هرات و غور و منار جام دیدن کرد. او منار جام و تیوره را از نزدیک دید و ارتفاع بلند ترین کوه را در محل چهل ابدال به ۱۲۷۰۰ فُت محاسبه نموده است . و فریه فرانسوی آنرا بلند ترین جبال روی زمین دانسته است .[؟](۱۷۸)

آنچه مسلم است مرحوم خلیل الله خلیلی در کتاب خویش به نام آثار هرات در سال ۱۳۰۹ هـ ش مطابق سال ۱۹۳۰ م زمانیکه در مورد چغچران می نویسد که : مرکز حکومت چقچران در قریه کاش است یک مناره بسیار بلند و با شکوهی در موضع بیدان به کناره شمالی دریا با هیبت عجیبی برپاست. این مناره به حصه اندرونی خود هم راه داشته و از ان راه تماشایی ها با نقطه اخرین ان برای تماشا میروند.

روی منار با الوان مختلف رنگ داده شده و در ان بعضی از ایات کریمه و احادیث شریفه نوشته شده است . از یک حصه نوشته جاتِ آن معلوم می شود که در زمان سلطان حسین میرزای بایقرآ ساخته شده خواهد بود. این منار تا هنوز آباد و اشیانهء بالایی آن نظاره غریبی دارد. (۱۷۹)

دیده می شود استاد خلیلی خود این منار را ندیده است فقط از زبان عوام الناس شنیده است که این منار با چه رنگ مزین گردیده و نام کی ها در آن حک گردیده است . اگر شخصاً منار را میدید نظریات جدی تر و بیشتر به دسترس مان قرار میداد. بنابران هر اتفاقی بعد از سال ۱۹۳۰ م رخ میدهد به مثابه کشف و یا بازدید دوباره منار جام است .

به همین مناسبت استاد برشنا درمورد کشف منار جام می نوسید که : یادگار قابل قدرو شگفت آوری که قبل از چند سال بطورغیرمترقبه از طرف یک نفر هوا باز افغانی در یکی از دره های تنگ و دور افتاده غور کشف گردید. شاهد پیشرفت هنر درآن عصرمیباشد این بنا تاریخی که بنام منار جام یاد میشود پنجاه دو مترارتفاع دارد و از حیث صنعت مهندسی تزئینات خطوط وارسیک های قشنگ نظیری بخود ندارد . با وجودیکه (۸۰۰) سال از بنای این مینارمی گذرد، حوادث روزگار کمتر رخنه به آن وارد کرده نتوانسته است (۱۸۰)

ارتفاع منار متذکره را استاد احمد علی کهزاد قریب هفتاد متر میداند که با کتیبه های کوفی و تزئینات باقی مانده، نماینده کمال پیشرفت های معماری وهنری و فرهنگی این دوره است (۱۸۱) وعدهْ دیگر ارتفاع منار را۶۵ متر و قاعده آنرا به قطر ۹ متر می داند (۱۸۲)

اما این نکته قابل یاد آوری است که کشف دو باره منار جام توسط اندره ماریک فصل جدیدی را در تحقیقات علمی پیرامون تاریخ غوریان گشود. به همین دلیل اثارعلمی مهم ایکه به زبان های خارجی در باره غور وغوریان درممالک اروپائی نوشته شده بصورت عمومی مربوط به سالهای بعد از (۱۳۳۶ هـ ش = ۱۹۵۷م) میباشد. درسال (۱۳۳۹ هـ ش = ۱۹۶۰م ) له بیره(Le Berre) مدیر هیْات باستان شناسی فرانسوی درافغانستان برای مدت کوتاهی در پای منار جام خاک برداری مقدماتی بعمل آوره و بعد از آن در سال های (۱۳۴۱ و ۱۳۴۲ هـ ش = ۱۹۶۲ – ۱۹۶۳م) مهندس ایطالوی اندریا برونو (A .Brounr) ارنظر معماری منارمتذکره را مورد ارزیابی قرار داد. (۱۸۳)

تحقیقات باستان‌شناسی نشان می‌دهد که در اطراف برج جام آثار و خرابه‌ هایی از استحکامات نظامی، یک کاخ، کوزه‌های سفالین و یک گورستان متعلق به یهودیان یافت شده است و با این اوصاف احتمالا از برج جام برای دیدبانی نیز استفاده می‌کردند.

تا اینکه باستان شناس امریکایی لیشنک در سال (۱۳۴۴ هـ ش = ۱۹۶۵م) جهت یافتن قبر های یهودیان درغور وارد این محل شد او اولین کسی است که نظریه ماریک را مبنی بر پایتخت غوریان در جام رد کرد و تیوره را به حیث مرکز امپراتوری غوریان یعنی فیروز کوه که قبلا هم ازطرف بسیاری از دانشمندان و جهان گردان پیشنهاد شده بود قبول کرد (۱۸۴)

در خلال سالهای (۱۳۴۹- ۱۳۵۰هـ ش = ۱۹۷۰-۱۹۷۱م) مهندس المانی ورنرهیربرگ به افغانستان سفر نموده و منار جام را از نظر معماری و هنراسلامی مطالعه کرد قابل یاد آوری است که کشفیات این مهندس همانا کشف سنگ نبشه های عبری است که از الواح مقابر یهودیان بدست آمده است (۱۸۵)

ساختمان ظاهر منار جام

گالینه پوگا چینکوا در باره شکل و ساختمان ظاهری منار اینطور شرح میدهد : این منار مرتفع ۶۰ متری با این بلندی خویش برمسند هشت کنجه (زوایه یی) بنا یافته ، خودش طورهرم است که سه طبقه حصه بالای آن میباشد گلدسته بالای آن بطور مخصوص پوشانیده شده وشکل چراغ حبابدار بزرګ را به یاد میدهد وطرزپوشش گنبدی است.

مواد ساختمانی این منار به مثل منارغزنی از خشت است و همین خشت وسیله بوجود آوردن منبت کاری و نقوش آنست و تمام منار با نقش های رنگارنگ مقبول و با تناسب پوشانیده شده است حصه زیرین را فیته های جداگانه احاطه کرده که مورد توجه واقع میگردد و بیشتر درآن از نقوش هندسی کار گرفته شد و دربعضی حصص نباتات نیزمجسم گردیده است. و این نباتات به مثل شاخه های درختان و یا کره های میباشد که بطورعنعنه هنراسلامی بوجود آورده شده، تناسب ساخت بنا و یک حصه آن باحصه دیگر خیلی موزون است و عموم تناسب آن از زیربه بالا (۱ بر۸) میباشد منار طورهرم آباد گردیده و هر قدر که بالا میرود قطران کوچکتر میگردد. تناسب و نقوش ایکه درآن بکار برده شده آنرا یک شکل فانتازی می بخشد و نظر با ین اصول درباره استحکام آن خیلی خوب سنجش گردیده و تقریبا هشت قرن زلزله ها وانواع عوارض جوی بالای خود منار تاثیر وارد نکرده و به حال خود باقی مانده است واین گونه سنجش دقیقانه بربیننده چیز فهم تاثیر بس بزرگ وارد میکند. این منار درعهد سلطنت غیاث الدین محمد بن سام غوری (۵۷۱ – ۵۹۹ هـ ق = ۱۱۷۴- ۱۲۰۲م) ساخته شده نام او در سه جای کتیبه این منار طور واضح ذکر شده است ومهندس آن شخصی بنام علی است که نام او در دو جا این منار دیده می‎شود.(۱۸۶)

سنگ گویتا، عضو اداره باستان شناسی هند مقالهْ را جع به منار های عهد غوریان منتشر ساخت ، موصوف یاد آورگردیده که غیاث الدین غوری جهت ساختن منارجام مفکوره قبلی داشته است و آنهم موجودیت منار سیاه پوش سیستان است که غیاث الدین درهنگام سفر خویش به آنجا آنرا دیده است چه منار جام، قطب منار دهلی در قاعده ها با منارسیاه پوش سیستان مشابهت دارند.(۱۸۷)

ساختمان منار جام در قاعده – هشت گوشه و به شکل مخروطی سه قنداق برروی یک دیگر قرار دارد، درراس دو قنداق اول برنده وجود داشت که ویران شده است و قنداق سوم آن با فانوس تزئین شده است یک طرف قاعده هشت ضلعی تقریبا سه ونیم مترمیباشد در منار مذکور دروازه درآمد وجود ندارد و راهی از تحت دریا تا داخل قصرامتداد دارد،

قطر پایه هشت ضلعی منار ۹ اعشاریه صفر پنج متر و ارتفاع آن حدود هفت الی هشت متر است که در حال حاضر حدود چهار متر آن قابل رویت است و بقیه حصص ان زیر خاک شده است . دویاره های این قسمت بیشترین اسیب را دیه است. فعلاً از تزیینات بخش پائین پایه چیزی باقی نمانده است .

سازه های درونی منارجام

زینه ها طوری ساخته شده که گویا به دور یک ستون مرکزی ( شمع ) دور میخورد رسیدن به رواق اول یکصد و پنجاه پله زینه را باید طی کرد و به شکل مارپیچی دور ستون مدوری آجری می چرخند و به برنده دوم با پنج زینه که هر کدام ان ده پله دارد میتوان رسید، و در استوانهء کوچکتر ولکان ها بین جدار داخل دیواره های ضخیم ساختمان و پشتواره های نگهدارنده ( شمع ) اعمار شده است .

ساختمان استوانهء بزرگ درون مناره با سی و هشت متر ارتفاع توسط دیوار های هریض بیرونی که قطر ان از پایین پایه ۹ اعشاریه ۷ متر و در قسمت بالا به ۶ متر کاهش پیدا . چنانچه گفتیم این پلکان شامل دو ردیف که هر کدام دارای ۱۵۰ پله مارپیچ است که پیرامون یک هسته مرکزی اجری تعبیه شده است که باعث استحکام برج نیز گردیده است . این پلکان مارپیچ تا رسیدن به فضای داخلی تاج از پائین ترین صحن برج تا فراز تاج بزرگ منار کشیده شده و دومی از فراز تاج بزرگ مناره به طرف پائین و در نهایت به دخمه ختم گردیده که گفته می شود احتمالاً ( طرفداران جام – فیروزکوه ) تا معبر رودخانه هریرود و از آنجا تا حوالی قصری که آن طرف روخانه در مقابل این منار موجود بوده امتداد داشته است . فعلاً این راه پله به دلیل ریزش مصالح در کف منار مسدود شده و برای خروج بایستی مجدداً به فراز برج رفت و از آنجا از طریق پلکان اولی منار فرود آمد . امروز از بیرون بنا با استفاده از زینچوبی و با عبور از یکی از دریچه ها که در سمت شمال بنا قرار گرفته و به سطح زمین نزدیک تر است ورود و دسترسی به داخل منار امکان پذیر است .

پله های استوانهء دوم از تاج ( رواق) بزرگ که در بالاترین سطح استوانه بزرگ قرار دارد شروع می شود. این قسمت دارای استوانهء بازیک تر و ارتفاع کمتر نسبت به قسمت پائین است . مرکز ان هم تهی بوده و دیواره آن به چهار پشتواره نگهدارنده ( شمع) تکیه دارد. پله ها از یک فضای باریک بین جدار دیوار مناره و پشتواره ها ( شمع) عبور می کنند و امکان راهیابی به درون این قسمت منارقسمیکه در فوق گفته شد از طریق پنچ ردیف پلکان کوچک فراهم می شود که هر پلکان ده پله است . از طریق این راه پله ها دسترسی امکتن به رآس گنبد مناره با شش طاق جناقی باز امکان پذیر می شود. نورگیری این قسمت از طریق شش دریچه بزرگ تر است و کلاً روشنایی پله های مناره ، دوازده دریچه قوسی شکل در دو طرف دیواره تعبیه شده تا نور داخل مناره را تآمین کنند. (۱۸۸)

منار جام پنج گنبد مدور دارد که به زوایای برنده ها پیوست شده است طرزساختمان آن شکل استوانه بوده و خطوط منحنی آن از سنگ ها به طرز خاص در آن کار شده است ستون مرکزی با یک دهلیز کرنیزها در ساختمان برج زینتی هنری خاص را بوجود آورده است.

بنابران از نظر داخلی، درون برج جام دارای پلکانی مارپیچ است که از پایه‌ی هشت ضلعی برج تا بالای بنا ادامه می‌یابد. این پلکان درست شکلی شبیه یک DNA دارد. پله‌ها به دو بخش تقسیم می‌شود، یکی از ابتدا تا میانه‌ی برج که به پنجره‌ ای کوچک می‌رسد و از آن پنجره می‌توان رودخانه را دید و قسمت دوم از میانه‌ی برج تا فراز آن، یعنی بالکن‌های دیدبانی. از این پلکان هرچه بالاتر برویم، داخل برج تنگ‌ تر می‌شود.

خشت‌های پله‌ها با ملات سنگ ‌آهک به‌ هم متصل شده‌ است و پس از گذشت بیش از ۸۰۰ سال از ساخت این اثر هنوز هم مستحکم است. همان‌ طور که اشاره کردیم، بر فراز این برج دو بالکن کوچک وجود دارد که محل دیدبانی بوده است و یک ناقوس در این بالکن‌ها قرار گرفته که در مواقع ضروری و مراسم‌ خاص به صدا درمی‌آمده است، اما امروزه بی‌صدا باقی ‌مانده است.

تزئینات بیرونی منار جام

مجله مارگ چاپ بمبی راجع به منار جام شرح مختصری دارد و درمورد وضعیت ظاهری منار مذکور مطالب جالب داشته مینوسید:

در منار غورتزئینات وسیعا پیچیده بوده و شامل دیزاین های هندسی از سفالهای شفاف گچ و خشت میباشد که ازنزدیکی قاعده منار تا نیمه بالای آن یعنی جایکه یکدسته از گل های مدال مانند قمست زیرین دیزاین را از کمربند های کتیبه های کوفی جدا میسازند، امتداد دارد و با گل و سطوح خشت هموارکنده کاری شده و به همین طور تا قله منار میرسد، باز علاوه میدارد که جزئیات ارزشمند منار جام یک پدیده چشم گیر درقلب یک سرزمین بیابانی میباشد (۱۸۹)

تزئینات ایکه درمنار صورت گرفته آنرا زیبا و کوچک جلوه میدهد و هیچ نقطه اضافه درآن به نظرنمی خورد طبقه اول منار از رویه های تزئینی پوشیده شده است که توسط چهارکمربند به خط کوفی آراسته ګردیده است که منار را شکسته و بیشتر جلوه گر می سازد.

قسمت پائین برج از تزئینات قالین ساخته شده که این تزئین از پارچه های خورد سنگ تهیه شده که مانند لباس مرتب جلوه میدهد و خیلی نفیس و زیبا نمایان میباشد. ورق شانی آن به هشت قسمت افقی منقسم گردیده که سقف ها، صفحات مدور به اشکال و فواصل مختلف تعبیه گردیده است ، تمام شبکه های که درآن کار شده با یک دیگر مربوط گردید و مانند ساقه اشک بیجان به یک نقطه اتکا متوجه گردیده، ترکیب هندسی خیلی تنوع دارد و خوانا میباشد که بخوبی آن می افزاید.

ساختمان منار با خشت های پخته در اندازه ۲۰ در ۲۰ سانتی متر و با ضخامت ۵ سانتی متر بنا شده است معمارمنار جام را بسیار هنرمندانه‌ با یک‌ هزار و ۱۹۰ خشت پخته‌ شده [؟] به ثمر رسانده است . سازندگان خُبره و کاردان، این سازه را با کمک گچ‌ و کاشی‌هایی زیبا و چشم‌گیر بنا کرده‌اند؛ کاشی‌هایی که به کمک خوش‌نویسی و خط نسخ، آیاتی از قرآن را بر چهره دارد. روی کاشی‌ها را با ظرافت تمام، اشکال هندسی و زیبا کشیده‌ اند، رسم ها به شکل غربال و بافت خورده میباشد هر گاه روشنی برروی آنها می تابد، آنها را زیباتر و جالب تر میسازد. (۱۹۰) همچنان روی منار با کتیبه های قرانی تزئین گردیده است عبارتند از :

۱. متنی از جزء نوزدهم قرآن، از سوره‌ مریم انتخاب‌ شده و مجموعاً ۹۸۲ کلمه ، ۳۸۰۲ حرف و ۹۸ آیه میباشد .ضلع اول بسم الله از پائین سمت راست دیوار اول به صورت افقی شروع می شود دوازده آیه اول و بخشی از ایه سیزدهم را در خود جا داده است ، در ضلع دوم از اواسط آیه سیزدهم شروع تا اواخر آیه ۲۵ پایان می یابد و کتیبه که تاریخ بنا در آن تعبیه شده است ( بتاریخ سنه سبعین و خمسمائه «‌۵۷۰» [؟]، در ضلع سه، آیه‌ء ۲۵ از پائین به سمت بالا شروع شده و به اواخر آیه ۴۷ ختم می شود ، در ضلع چهار نقش محراب منار ، نوار کتیبه با آیه‌ء ۴۸شروع می شود ، در ضلع پنج، آخرین کلمات آیه‌ء ۴۷ شروع و انتهای آن به ایه ۵۵ ختم میگردد،، در ضلع شش، آیه‌ء ۵۵ سوره ریم شروع و به ایه ۶۸ ختم میگردد، صلع هفتم از ابتدای ایه ۶۹ شروع و نیمه آیه ۸۱ ختم می شود و درضلع هشت، از آیهء اواسط ایه ۸۱ شروع و به اسم معمار بنا در دوسطر با خطی شبیه نسخ با زمینه نقش اسلیمی تزیین شده آمده است .

۲. متن یک کتیبه از بالا به پایین با کلمات طیبه و شهادتین آغاز می‌شود.

۳. در کتیبه‌ی دیگر، آیه‌ء «نصر من‌الله و فتح قریب» نیز وجود دارد.

۴. همچنین متن «السلطان المعظم غیاث الدنیا والدین ابوالفتح محمد بن سام» به خط کوفی در نیمه‌ی بالای آن ثبت ‌شده است.

همچنان در منار جان علاوه بر کتیبه های کوفی، تز نقش های گیاهی و اسلیمی هم استفاده شده است . این نوار که ضخامتن بیشتر از حاشیه کتیبه است و گرداگرد منار را فراگرفته ، با نقوش گیاهی تکرار شونده و با اجر های تراش نقش برجسته و روش قطاربندی تزیین شده است . نقش گیاهی بالی شکل که در داخل آن گلبرگ های نخلی و لاله ای شکل به صورت دو ردیف منظم روی همدیگر قرارگرفته اند. از مهم ترین اجزای نقوش گیاهی بنا به شما می آید .

ضمناً تزئین شمسه ها برفراز حاشیه گیاهی نواری پهن تر حدود دومتر قرار دارد که در بردارنده شانزده شمسه آجر با فاصله یکسان از یکدیگراست و زمینه شمسه ها با قطعات آجر های لوزی و دایره یی شکل نقش اندازی شده اند . شمسه ها بیشتر به شکل بشقاب های لبه دار دیده می شوند که با شش نقش متفاوت آجری ( دو تا به صورت هندسی و چهار تا با فرم های گیاهی ) تزئین شده اند. موقعیت و ترتیب قرار گرفتن این شمسه ها ، با تزئینات قسمت هشت وجهی در کل بنا هماهنگی موزونی ایجاد نموده است . (۱۹۱)

گلدسته مناره

معمولاً در مناره های جوار گنبد گلدسته یی وجود دارد که مؤذنه گفته میشود اما منار جام ؛ مناره مسجد نبوده و نه مؤذنه دارد. آنانیکه این منار را متصل مسجد فیروزکوه می پندارد باید دقت نمود که مؤذنه به این ارتفاع کارساز نیست .

گلدسته منار جام در حقیقت محل فانوس است که به واسطه یک قبه ( که سقف آن اکنون فروریخته ) بر روی شش طاق قوسی یاز قرار گرفته و جدود چهار مترارتفاع دارد. دهانه طاق ها تا حدی فراخ کار شده به گونه ای که مشعلی که شب ها در گذشته دراین قسمت منار روشن بوده از راه دور بهتر دیده می شده است . پایه و بدنه طاق ها هم با استفاده از نوع چینش آجر ها نقش پردازی شده اند.

قدامت و تاریخ ساخت منار جام

در مورد سال دقیق ساخت این منار نظریات جداگانه موجود است. بعضی براین باور اند که منار متعلق به سال‌ ۱۱۹۳ یا ۱۱۹۴ م و برخی دیگر سال ۱۱۷۴ یا ۱۱۷۵ م میباشد. بنابراین سالی که برج جام را ساختند، مصادف می‌شود با زمان سلطنت سلطان غیاث‌الدین غوری و اعتقاد بر این است که به دلیل بزرگداشت و یادگاری از فتح هند توسط سلطان معزالدین محمد غوری در سال ۱۱۸۶ این برج را ساختند. در کتیبه منار « بتاریخ سنه سبعین و خمسمائه » (۵۷۰ هـ ق = ۱۱۷۴ م) آمده است در حالیکه عدم نقطه گذاری در برخی نوشته ها تشخیص سبعین (۷۰) با تسعین (۹۰) مشکل است. تعدادی آنرا سبعین و برخی‌آن را تسعین عنوان کرده اند. (۱۹۲)

در حالیکه ویت، پیندر ـ ویلسن، و مولین خوانش تاریخ بنا را که بر دومین قاب پایین‌ترین استوانه در یک سطر به خط کوفی ثبت شده است: [ بتاریخ سنه تسعین و خمسمائه ] ۵۹۰ هـ ق = ۱۱۹۴ م میدانند.که به حقیقت نزدیک تر است . (۱۹۳)

بنابران تفاوت سبعین و تسعین را میتوان در حملات سلطان معزالدین غوری جسجو نمود. اولین سفربری معزالدین محمد سام به تاریخ ۵۷۱ هـ ق =۱۱۷۵ م به طرف هند بود. که به تسخیر ملتان و اوچه از قرامطه منجر شد. وی در سال ۵۷۵ه‍ هـ ق پیشاور را تصرف کرد و دو سال بعد به طرف لاهور لشکر کشید. معزالدین محمد در پایان سال ۵۸۳ه‍ ق به قصد تصرف اجمیر به هند لشکر کشید و در سر راه خود شهرهای تبرهنده، سرستی و کهرام را تصرف کرد. هندیان به دلیل بی نظمی که در آرایش نظامی سپاه غور، رخ داد موفق به شکست آنها شدند. در سال ۵۸۸ه‍.ق معزالدین بار دیگر به قصد انتقام عازم هند می‌شود. دو سپاه مجدداً در تراین با هم رو به رو شدند. غوریان با غافلگیری، حریف را شکست دادند و دارالملک اجمیر و تمام سوالک به تصرف غوریان درآمد و سلطان معزالدین حکومت آن را به قطب الدین ایبک واگذار کرد. و در کتیبه‌ یی، آیه‌ء « نصر من‌الله و فتح قریب » به همین مناسبت در منار نقش گردیده است .

دیده می شود که در سال ۵۸۸ هـ ق = ۱۱۹۲ م بزرگترین فتح سلطان معزالدین محمد سام که بعد از یک شکست مجدداً رویدست گرفته شد، میباشد. این نبرد سبب گردید که هند جزء متصرفات امپاطوری غوریان باشد و غنایم که از این نبرد به دست آمد آنچه که جوزجانی برشمرده است قابل مقایسه نیست . بنابران سلطان غیاث الدین محمد سام تصمیم اعمار منار پیروزی را گرفته و آنرا در عمل پیاده میکند.

آنچه که باید دقت نمود اینست که منار جام نماد و یادواره پیروزی سلطان معزالدین غوری در هند میباشد. نه منار مسجد جامع فیروز کوه . مسلم است که فیروزکوه در گرد و نواح منار که با طول ۳۲۰ متر و عرض ۲۰ متر که عرض نهایی محوطه در قسمت غربی است نه جای کافی برای بنای چنان مسجد جامع بزرگ که جوزجانی از آن با اب و تاب می نگارد و نه شهر فیروزکوه که نگهدارنده امپراطوری بزرگی که از سرحدات بغداد تا بنگال و از خوارزم تا بحر هند حکمروایی داشت، میباشد.

دکتر رالف پیندرـ‌‌‌ویلسون (Dr. Ralph Pinder-Wilson)، باستان‌شناس بریتانیایی که مدیر موسسه‌ بریتانیایی مطالعات افغانستان است، دلیل ساخت منار جام را بزرگ‌داشت از معزالدین برادر سلطان غیاث‌الدین می‌داند. پیندر ویلسون همچنین می‌افزاید که هدف از ساخت برج جام به رخ کشیدن عظمت اسلام و ایجاد یادواره‌ی پیروزی مسلمانان و چیره‌ شدن‌ شان بر هندوستان بوده است. از سال ۱۹۷۰ میلادی تا امروز مطالعات زیادی روی برج جام انجام‌ شده و امروزه بیش‌ تر باستان‌شناسان با نظریه‌ی ویلسون موافق هستند. در سال ۲۰۱۳ میلادی BBC خطر سقوط منار جام را با عنوان مناره‌ی ۸۲۰ ساله‌ی افغانستان منتشر کرد. نیویورک‌ تایمز از برج جام با عنوان « بنای باارزشی فراتر از مرزهای افغانستان» یاد کرده و عظمتش را به رخ کشیده است.

کتیبه‌ ای به زبان عبری بین روستای کوشکک و جام یافت شده که با مطالعه‌ یی شواهد ذکرشده، متوجه شده‌ اند که زمان ساخت برج جام و بناهای تخریب‌ شده‌ی اطرافش به سال ۱۱۵۳ تا ۱۲۰۳ باز می‌گردد. در تاریخ ۲۷ جون، سال ۲۰۰۲ م در نشستی در شهر «بوداپست» که از طرف سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی یونسکو برگزار شد، منار جام در فهرست میراث فرهنگی جهان قرار گرفت. این نشست توسط دانشمندی از کشور مجارستان مدیریت شد.