۲۴ ساعت

امیردانشمند، نظام الدین علی شیرنوایی !

تاریخ نشر شنبه ۶ جولای ۲۰۱۳ هالند

محترمه خانم عزیزه عنایت

امیردانشمند، نظام الدین علی شیرنوایی !

عزیزه عنایت

۵/ ۷ / ۲۰۱۳

هالند

افغانستان دردوره های مختلف با تاریخ درخشان و پر افتخاریکه دارد فرزندان نام آور،دانشمندان،عرفا،ادیبان وعلمای زیادی رادردامان خویش پروریده است که هــر یک آنان باالنوبۀ خویش درعرصه های طبابت، فرهنگ،علم وادب،تاریخ و فلسفــه جامعه شناسی،دین ،سیاست و…..کارهای را انجام داده اندکه خدمات شایستۀ ایــــن نخبگان قابل ستایش ونزد ملت ها فراموش ناشدنی میباشد .

ازآن جمله یکی هم امیر دانشمند (نظام الدین علی شیرنوایی) است که درمورد این شخصیت عالی مقام وطن عزیزمان، محترم عبدالله کارگرشاعرونویسندۀ شناخته شدۀ افغانستان عزیزوکهن دراثر گرانبهای خویش به عنوان (امیردانشمند علی شیرنوایی)آثاروکارنامه های این وزیر باتدبیررا به معرفی گرفته اند که اینک خواننده گان عزیزرا به مطالعۀ ازبخش های این کتاب دعوت مینمایم. گرچه تعداد ازفرهنگیان وهموطنان کشورباستانی مان بــا نام و شخصیت قابل وصف این ادیب بزرگ آشنایی دارند ولی برای جوانانیکه در بیرون مرزی افغانستان زیست مینماید وهم بخاطریادآوری از کارهای بزرگان ادب  بعید از مفاد نخواهد بود .

     درمقدمۀ این کتاب محترم حسین فخری چنین نگاشته اند .

” علی شیرنوایی شاعر،ادیب ،مورخ،موسیقیدان،نقاش،وزیرموقروکاردان وازجـملۀ اعیان دورۀ تیموریان هرات بود.وی ازترکان چغتایی بودونیاکانش دردستگاه تیموریان هرات حرمت و حشمت فراوان کسب کرده بودند.

    ” شاعرتوانا،ادیب نکته سنج، امیرروشن ضمیرنظام الدین علی شیرنوایی  در۱۷ رمضان ۸۴۴ مطابق ۹ فبروری۱۴۴۱ – درخانوادۀ فرد بامعرفتی دردهکدۀ نعمت آباد شهر فرهنگ پروروباستانی هرات به جهان آمدکه درهمین خاندان شاعران،اهل موسیقی وهم خوشنویسان زیادی بودند.

        پدرش غیاث الدین کیچکینه ازجملۀ حکمرانان دربارمیرزاابوالقاسم بابربوده و حاکم شهرسبزوار هرات بود.

       ” شهرفرهنگ پرورهرات که مروارید تابناکی است دربحرتاریخ وفرهنگ آسیا” منحیث یک واحد اداری دایمافعال درطول تاریخ هویت خویش رادرمقام مهد تمدن وفرهنگ حفظ نموده ودر همه ادوارهرچند که سرنوشت آرام نداشته موجودیت خود را اعلام داشته است .

       درخشان ترین دورۀ این شهرزمان تیموریان است که آنرا به حق دورۀ رسناس نامیده اند .

     نوایی درمشهد،توس،هرات وماورالنهربه خواندن علوم زمانۀ خودازجمله عروض قرائت،فقه ونحوپرداخت درآغاز حکمروایی سلطان حسین بایقرابه سبب روابطی که ازجوانی بااوداشت به درباراوراه یافت رفته رفته کارش چنان بالاگرفت که دراندک مدتی ازجانب سلطان حسین بایقرابه منصب امارت دیوان اعلی،مهرداری حضور و سپس به وزارت رسید. سلطان درهمه امورباوی مشورت میکردوبدون رای اوبه هیچ کاری نمیپرداخت وبه القاب اعزازی مقرب الخاقان و مقرب حضرت سلطان نا یــل گردیده  جاه وعزت فروان یافته بود.

      نوایی پس ازاستعفاازمشاغل درباری ووزارت به کسب دانش و مطالعات ادبی و تالیف کتب ونظم اشعاروتربیت ارباب فضل وکمال پرداخت بااینهمه تا پایان عمربر سلطان حسین بایقرانفوذ فراوان داشت چنانکه بایقرا براثررای وتدبیرهای اوتوانســت برتمامی نقاط خراسان،ماورالنهروفارس تسلط یابد.

      علی شیرهمچنان درکمال عزت واحترام دردربارسلطان حسین میزیست تاروزی که برای استقبال ازسلطان حسین که ازاستراباد بازمیگشت وتایازده فرسنگی هـرات رفته بودبه سکته درگذشت.پیکرویرا درعیدگاه هرات درگوشۀ مدرسۀ علی شیـــردر سرپل انجیل به خاک سپردند، مزاراو هنوزدرشهرهرات معروف وپابرجاست.

      تشویق وترغیب علی شیرنوایی درپیشرفت وکمال نقاشی ،خطاطی هنر،موسیقی نویسندگی،شاعری،تهذیب کاری ، ریاضت، حرفه های زرگری،سفالی،خیاطی وجز آنها دردورۀ تیموریان هرات تاثیرفراوانی داشته و نوایی دربرابرحوادث روزگارپناه گاه خوبی برای هنرمندان بود.

       اغلب شاعران و نویسندگان روزگارش به مدح او پرداخته وآثارشان رابرا ی او پیشکش کرده اند. گویند اواز۷۵ هزاردینارعواید ملکی که ازپادشاه میگرفت ۱۵ هزاردینارراصرف مخارج خود میکرد ومتباقی را درراه خیرات ،تشویق وترغیب اهل ادب ، هنرو ایجاد آثارعام المنفعه صرف می کرده است.

نوایی از جمله کارهای که کرده است :

۱/  اعمار ۳۷۰ مدرسه ،کتابخانه،پل،خانقا،مسجد،بنای مقابرومزارات،شفاخانه، کاروانسرا،گرمابه ویک نهربزرگ به طول ۷۰ کیلومترازتوس تا مشهد ساخته  است ازآبادانی های مشهورش میتوان ازنهراخلاصیه واقع انجیل، خانقااخلاصیه  شفائیه که درآن طب و حکمت می آموختند، نظامیۀ هرات، مسجد جامع امیر علی شیر،دارالحفاظ وترمیم مسجد چهارسوق هرات و بازسازی مسـجد جامع هرات را نام برد .

۲/  ازآثارش چهار دیوان ترکی درغزل وقصیده ،دیوان فارسی شش هـــزار بیتــی خمسه یی بـتقلید ازپنج گنج نظامی به ترکی، مثنوی سبعه سیاره، مجالس لنفایس،مثنوی لسان الطیر، ترجمۀ منظوم چهل حدیث به ترکی،محبوب القلوب دراخلاق،میزان الاوزان درعلم عروض به ترکی،محاکمته الغتین وآثاردیگری که هنوز چاپ ومنتشر میگردند به زبانهای گوناگون برگردان میشوند ودریاد ها زنده اند.

        شهرباستانی هرات که همیشه مهد تمدن وجای پرورش علم و ادب بود که در  تاریخ کشورعزیزمان جای درخشانی دارد . علی شیر نوایی درهمان جا  دیده بــــه جهان گشود دورۀ کودکی ،تعلیمات,و آموختن علم را از همان جا آغاز میکند بعداز مهاجرت ازعراق و سمرقند و گذشت نشیب و فراز روزگارش درهمان جا(هرات) دیده ازجهان میبندد.

       نظر به تذکر محترم عبدالله کارگر دراین کتاب مهاجرت  نوایی درعراق پنج سال است . وهمچنان آثاروی در دوزبان ترکی و فارسی میبا شد . در خمسه سرایی که درادبیات  کهن ما پیشنۀ چندین قرینه داشته است هم دست بالای داشته است که بطور نمونه یکی ازخمسه های وی را دراینجا بخوانش میگیریـم.

به یاد آور ای تازه کبک دری

 که چون برسرخاک من گذری

 گیاه بینی از خــاکــم انگیختــه

 سرین ســوده پایین فرو ریخته

همه خاک فــرش مرا برده باد

 نکرده زمــن هم هیچ عهد یـاد

  نهی دست بــرشوشه خاک من

بیــاد آری ازگــوهــر پاک من

 فشانی توبرمن سرشکی زدور

فشانم من زآسمان بــرتو نــور

 دعــای توبرهرچه دارد شتاب

  من آمین کنم تـا شود مستجاب

 درودم رســانی رســانـم درود

 بیــایــی،بیــایم زگنـبــد فـــرود

 مرا زنده پندارو چون خویشتن

من آیم به جان گرتوآیی به تـن

 مــدان خــالی ازهمنشینی مـــرا

کــه بیـنم تــرا گــر ببینـی مــرا

لب از خفتــه چنــد خامش مکن

فرو خــفتگان را فراموش مکن

 *************

پس ازنظامی شاعران زیادی به سرایش خمسه پرداختند ازجمله تنها خمسۀ”امیر خسرودهلوی و”هفت  اورنگ جامی درتاریخ ادبیات دری جای مناسبی را کسب نمودند دیگران یا اینکه درسرایش خمسه درنیمه راه خسته شدند ویا  اینکه راه را به پایان  هم رسانده باشند درشمار خمسه سرایان نام و نشان شان کمتر یاد شـــده است .

        علی شیر نوایی دراشعار فارسی ” فانی” و درآثار ترکی خویش “نوایی ” تخلص گزیده است . چنانچه که دراین سروده خود تذکر داده است .

 آمد بهار دلکـــش و گلهای تر شگفــت

 د لها ازآن نشاط ز گل بیشتر شگــفـت

دل از صباحت رخ خوبت گشــاده شد

ما نند غنچۀ که بـــوقت سحــر شگفت

می آیــدازگل وچمن وعشق بوی خون

گویا که غنچه هاش زخون جگرشگفت

 ســاقی بهــار شد قـــدحم ریزلب بلـــب

 خاصه که ازشگوفه چمن سربسرشگفت

زان نخل نـازخنـده به عشق ووصال نی

 همچون گلی که زشجر بی ثمرشگفــت

 ” فانی” عجب مدان گرآن گل شگفته شد
  ازاشک ابرسان تو بشگفت اگر شگفـــت

علی شیر نوانی انسان وطندوست بود به وطن خود علاقه زیادی داشت که ازدوری وطن رنج میبرد و این ابیات را دردوری از وطنش بزبان ازبیکی  سروده است .

 غربت ده غــریب شادمان بولماس ایمیش

ایل انگا شفیق و مهربان  بولماس ایمیش

 آلتون قفس ایچیراگر قیـزیل گل بولســــا

 بلبل غه تیکـان دیــک بـولماس ایمیـــش

کتاب ( امیردانشمند ) که مطالب چندی درمورد امیرعلی شیرنوایی ازآن برگزیــدم به زبان فارسی و انگلسی اقبال چاپ یافته است که محترم عبدالله کارگردر پژوهش و جمع آوری آن زحمات زیادی کشیده اند، برای شان تبریک گفته وموفقیت  های زیادی برای این شاعرگرامی از خداوند آرزو دارم ،همچنان برروان پاک امیرعلی شیرنوایی بزرگ مرد تاریخ ودیگربزرگان علم وادب درود میفرستیم .