روند طنزپردازی دربلخ
تاریخ نشر پنجشنبه ۲۲ آگست ۲۰۱۳ هالند
نجیب نجوا
روند طنزپردازی دربلخ
—–
(۱۳۸۰- ۱۳۹۰ هـ.خ)
نجیب نجوا
***
با روی کار آمدن ادارۀ مؤقت در کشور و شکست سپاه جهل، نخل امید زندگی مردم شکوفه باران شد. قفل های آهنین مکاتب و دانشگاهها شکسته شدند. مُهرسکوت از لبان مردم برچیده و حنجره های بستۀ رادیوها باز گردیدند. تلویزیون ها از لا به لای خروارها خاک سرکشیدند. رسانه های تصویری،چاپی و صوتی دو باره جان گرفتند. برنامه های مختلف سیاسی،فرهنگی،هنری،اجتماعی و ادبی روی پرده های تلویزیون جلوه نمایی کردند. طنز،داستان، شعر و مقاله از میان اوراق پنهان،با چاپ دیدار کردند و سرانجام پرنده های آبی زنده گی از چنگال گرگان دد صفت به آسمانِ امید، پَر زدند.
دهۀ هشتاد در حقیقت سرآغاز شگوفایی دوبارۀ مطبوعات کشور به شمار می رود. هزاران رسانۀ چاپی به رشد و بالنده گی رشته های گوناگون ادبی )طنز،داستان،شعر و…( پرداختند. طنزپردازان،شاعران و داستان پردازان جوان و با استعداد روی صحنه آمدند و قلم زدند. طنزکه همواره ستون فقرات ادبیات دانسته میشد، روی صفحه های نشریه ها و برنامه های تلویزیونی و رادیویی به رقصیدن آغاز کرد. این رقصیدن ها گاهگاهی خامی و پختگی را نیز با خود داشته است. مردم خسته و رنجیدۀ ما، که بیشتر از سه دهه کشتار و خونریزی به جز از کشته دادن و زخمی شدن چیزی دیگری را ندیده بودند، سیل آسا به رقصیدن (بی بی طنزی گل) در نشریه ها، رادیوها، تلویزیون ها دلبسته گی پیدا کردند. تا غم های سه دهۀ پُر فلاکت را فراموش کرده و به لب های خشکیده شان نهال خنده و شادمانی را غرس نمایند.
رقصیدن بی بی طنزی گل در دهۀ هشتاد هجری خورشیدی افتیدن،بلندشدن و نشستن را با خود داشته است که ناشی از پیدایی یا ظهور طنزچیان نوکار و نو آموز بوده است. بی بی طنزی گل با نواختن ساز و آواز طنزچیان چیره دست و “کهنه پیخ”چنان رقصیدکه همه را در بحرحیرت و حسرت فرو برد. رقصیدن بی بی طنزی گل نسبت به سایر دهه های گذشته در تاریخ ادبیات افغانستان به خصوص در بلخ، بی نظیر بوده است. بی بی طنزی گل دراین دهه به پیدایی و پرورش هزاران پسر و دختر، خاله و عمه، کاکا و ماما، نواده و کواسه، داماد و عروس و… پرداخته است که نسبت به دختران، پسران وی رشد چشمگیری کرده است. دختران وی نیز گاهگاهی رقص بی بی شان را بالای نشریه ها به نمایش گذاشتند که قابل درنگ نبود. بعضی پسران و دختران بی بی طنزی گل رقص بی بی شان را خوب آموختند و بعضی شان در خلوت های خودی نوشتند و رقصیدند؛ اما هیچگاهی در صحنه حاضر نشدند و به نام های مستعار شهرت کمایی کردند .
دراین دهه بانوان بی بی طنزی گل که بالای نشریه های بلخ طنز ریختند و با طنز نفس کشیدند( نفیسه خوشنصیب غضنفر، پیمانه امید، محبوبه فلورانس و…) بودند. ازمیان آنها بانو نفیسه خوشنصیب غضنفر که سِمت استادی دانشگاه بلخ را نیز به عهده داشت، توانست حضور پُر رنگ خود را در عرصه طنز پردازی و طنز پژوهی در کشور، به خصوص در بلخ به اثبات برساند. چندین مجموعه طنزیوی به نام های” خجالت بکشین” و” مرض بی اعتمادی” با چاپ دیدار کردند، وی به منظور بدست آوری رتبۀ علمی خویش در دانشگاه بلخ درمورد تیوری طنز، پژوهش های قابل درنگی را نیز انجام داده است.
پیمانه “امید”ومحبوبه “فلورانس” دو بانوی تازه کار دیگری بودند که بعد از نوشتن دو سه پارچه طنز از نشریه های بلخ ناپدید گردیدند. در این دهه ممکن بانوان و پسران زیادی بی بی طنزی گل بوده باشند که در خفا با طنز و طنزپردازی مشغول بوده و از دید بنده، پنهان مانده باشند.
پسران نو پیدا و کهنه پیخ بی بی طنزی گل در دهه هشتاد هجری خورشیدی نسبت به دختران وی در بلخ از نیروی وافری برخوردار بودند که توانستند به روی نشریه های چاپی و صفحه های تلویزیون و رادیو طنز تُف کنند. بعضی ازاین پسران خصلت های دخترانه و زنانه داشته با نام های مستعار طنز نوشتند. آن هایی که دراین دهه خوب درخشیدند و کارهای به یاد ماندنی یی انجام دادند عبارتند از: (استاد واصف باختری، داکتر سمیع حامد، عنایت الله باور بامیک، حنیف ثابتی، لعل محمد گلباز، شفیق پیام، برهان ابدالی،عبدالوهاب مجیر، ژکفرحسینی،احمد جاویدعزیزی، امیرمحمد بابک،امین عزیزی، محمد رسول فرهمند، غلام سخی شاهد، حنیف قاریزاده، ذبیح پویا،زمان شکیب، سخی داد هاتف،داکترصابرادب، سهراب سروش، علی صبا،منصور بیدار،مهدی نیازی، سیدحسین هاشمی، کمال الدین راغب، امرخیل، یاسین مستور، نجیب نجوا و س.ثابت ) که ازمیان آنها ( مهدی نیازی، سهراب سروش، همایون، حفیظ الله،امرخیل و…) به کارتون کشی پرداختند. چهره های دیگری که با نام های مستعار می نوشتند(بیمار باشی،بیکار باشی، بیخار باشی، میرزا غمشریک،مسجون،تکسی دریور، زنبورخان، چنُدک کَن،چنُدکی، بُت شکن، خوش باور، مظلومیار، وارسته، میرزاغمکش) و دیگران که از قید قلم باقی مانده اند.
نشریه های طنزی بلخ
ناگاهنامۀ کلک راستگوی، گاهنامۀ چنُدک، گاهنامۀ نامه پرانک از جمله نشریه های طنزی بودند که در زمینه شگوفایی طنز در بلخ دست بالایی داشتند. روزنامۀ بازتاب، ماهنامۀ ترنم،هفته نامۀ فجر ،ماهنامۀ فردوس ، هفته نامۀ پرچم آزادی، هفته نامۀ صبح بلخ، ماهنامۀ مولانا، هفته نامۀ یادگار،پیام بلخ،گاهنامۀ تجلی،روزنامۀ جهان نو،ماهنامۀ عصرما،هفتۀ نامۀ بیان نو،ماهنامۀ پدیدار،هفته نامۀ جوان،ماهنامۀ پرتو،ماهنامۀ هدف،ماهنامۀ خنیا،ماهنامۀ انتخاب،ماهنامۀ شهرک ما، مجله ساوه، پیام صلح، ماهنامۀ قافله، ماهنامۀ آبشار، ماهنامۀ آسمانه، ماهنامۀ کیان، هفته نامۀ بیدار، هفته نامۀ عصرنو و… از جمله نشریه های غیر طنزی بودند که در پختن و ساختن طنز و کارتون نیز گام های مؤثری برداشتند. در نخست نشریه های طنزی بلخ به گونۀ فشرده معرفی می شوند و بعداً نشریه های دیگری که دارای صفحه های مستقل طنز بودند، ذیلاً نام برده می شوند:
· کلک راستگوی
ناگاهنامۀ طنز و کارتون”کلک راستگوی” به همت و صاحب امتیازی شفیق پیام درسال ۱۳۸۲هجری خورشیدی رسماً به نشرات خود آغاز کرد. این نشریه به زودی توانست که پای شهرت را از گلیم زبان و ادبیات بلخ فراتر گذاشته، به کشور های بیرون مرزی پای درازی کند. این نشریه با این پای درازی و گردنکشی جایگاه ویژۀ نشر طنزوکارتون را در ادبیات افغانستان به خود اختصاص داد. کل مقاله،سوال و جواب،اخبار، کل بیتی ها، چیلک به شعر شاعران، کل مکل با نشریات، ضرب الخلل ها و… از عناوین مهم و دایمی آن به شمار می رفتند. حفیظ الله،همایون،امرخیل در زمینه کارتون با این نشریه همکاری داشتند. شفیق پیام، عبدالسمیع حامد، عبدالوهاب مجیر، ژکفر حسینی(۱) ، حنیف ثابتی و دیگران از جمله همکاران قلمی آن به شمار می رفتند. این نشریه درسال ۱۳۸۳ هجری خورشیدی به مرض سکوت نشراتی مبتلا گردید. بعد ها این نشریه دریک ستون جداگانۀ “روزنامه بازتاب” به نام” کلک راستگوی” به نشر می رسیدکه طنزهای میرزاغمشریک،بیکارباشی، بیمار باشی، مظلوم یار، حنیف ثابتی، نجیب نجوا، تکسی دریور، ،خوش باور،مسجون، محمد انور بینا باختری، وارسته و دیگران درآن به چاپ رسیده اند.
· چنُدُک
ناگاهنامۀ طنز وکارتون”چُندُک”درمیزان ۱۳۸۴هجری خورشیدی به مدیریت مسؤولی داکتر ذبیح الله فطرت و سپس به مدیریت مسؤولی سمیع الله ثابت به نشرات خود آغاز کرده و در ماه قوس همان سال با نشرات پدرود گفت (۲) . عناوین مهم این نشریه عبارت بودند از: ( چرا چنُدُک؟، چُندُک به شعر شاعران، راه های چُندُک گیری و مردم آزاری، اعلانات، چُندُک بیتی ها و سایر مطالب). چُندُک گل خان چُندُکی، چندک گیر، س.ثابت، چُندُک کَن و… از جمله همکاران قلمی این نشریه به شمار می رفتند.
· نامه پَرانک
گاهنامۀ نامه پرانک با ابتکار حنیف ثابتی، نجیب نجوا و یاسین مستور در بهار۱۳۸۹ هجری خورشیدی نخستین شماره اش را به نشر رسانیده و جایگاه خوبی میان فرهنگیان بلخ پیدا کرد. بعد از نشر۳ شماره درسرطان همان سال نسبت مشکلاتی که در روند جواز گیری آن به میان آمده بود، نشرات آن متوقف گردید. هر شمارۀ آن بالای سوژه واحدیِ می چرخید طوریکه شخص اولی به دومی نامه می نوشت. دومی به اولی جواب می فرستاد و شخص سومی به نامه و جواب نامه ها (چیلک اندازی) میکرد. شخصیت های اصلی این نشریه را سه کل بچه بلخی ( حنیف ثابتی،یاسین مستور و نجیب نجوا) تشکیل می دادند.
نشریه های غیر طنزی بلخ
نشریه های غیرطنزی یی که در دهۀ هشتاد هجری خورشیدی در راستای شکوفایی طنزبلخ نقش خوبی را بازی کردند و دارای صفحات ویژۀ طنزوکارتون بودند، ذیلاً از آنها نام برده میشود:
· روزنامۀ بازتاب ( کلک راستگوی).
· نشریه موج ( اگر خواستید بخندید).
· مجلۀ ساوه ( عطر لبخند)
· ماهنامۀ ترنم( در آیینۀ لبخند)
· ماهنامۀ پرچم آزادی( یک دامن مرچ از تلخستان تفکر، شوخی با مطبوعات)
· ماهنامۀ شهرک ما ( ایستگاه خنده)
· هفته نامۀ صبح بلخ ( خن ۱۰)
· ماهنامۀ فردوس( بوغچه خنده، طنزچیست؟)
· روزنامۀ جهان نو( پرزه پرانک، لبخند روز)
· ماهنامۀ مولانا( بخندید، بخندید)
· هفته نامۀ یادگار( چُندُک بیت ها،ملاقات در سرک و…)
· ماهنامۀ عصرما( غلتک غُصه)
· گاهنامۀ تجلی( طنز و کارتون، آشنایی با طنز)
· پیام بلخ ( عجایب و لطایف)
· ماهنامۀ آسمانه ( شرنگ شیرین)
· هفته نامۀ عصرنو ( دیگ بخار، تلخک)
· و نشریه های دیگر…
چاپ کتاب های طنزی در بلخ
ضعف اقتصادی که دامنگیر طنزپردازان بلخی گردیده بود، عدۀ زیادی از آنها نتوانستند که کتاب های طنزی شان را چاپیده، در دسترس علاقمندان آن قرار دهند. این نکته باعث گردید که نام طنزپردازان بلخی در فهرست طنزپردازان افغانستان ناشناخته باقی بماند. دراین دهه طنزپردازان زیادی در بلخ بودند که نسبت ضعف مالی مجموعه های طنزی شان درپسخانۀ انتظاری پوسیدکه دراینجا کتاب های چاپ شده و چاپ نشدۀ آنها طی دوبخش جداگانه به گونۀ فشرده معرفی میگردند:
الف – کتاب های چاپ شدۀ طنزی
۱. بیان نامه وارثان زمین، استاد واصف باختری،مجموعۀ طنز های منظوم،تابستان۱۳۸۳هـ.خ.
۲. جشن جنازه،شفیق پیام،مجموعۀ طنز،زمستان۱۳۸۴هـ.خ.
۳. بخندیم یا بگرییم؟،محمد زمان شکیب،مجموعۀ طنز،دلو ۱۳۸۴هـ.خ.
۴. سیماوسخن(شاعران و نویسنده گان،بلخ، سمنگان و سرپل)، محمد صادق عصیان،زمستان۱۳۸۵خورشیدی. دراین کتاب برعلاوه شاعران و داستان نویسان، ۵ تن از طنزپردازان بلخی با نمونه های طنزشان معرفی گردیده اند.
۵. آدم شکسته نفس،شفیق پیام،مجموعۀ طنز.
۶. طنزدرمثنوی مولانا جلال الدین محمد بلخی،اسدالله حارس، حوت ۱۳۸۷هـ. خ.
۷. تاریخ ادبیات بلخ،صالح محمد خلیق،۱۳۸۷خورشیدی. دراین کتاب برعلاوۀ معرفی شاعران،داستان پردازان وجریان های گوناگونی ادبی دربلخ،چند تن از طنز پردازان و روند طنزپردازی در بلخ نیز به گونۀ خیلی ها فشرده یاد آوری گردیده است.
۸. مرض بی اعتمادی،نفیسه خوشنصیب غضنفر،مجموعۀ طنز، بهار ۱۳۸۸هـ.خ.
۹. خجالت بکشین،نفیسه خوشنصیب غضنفر،مجموعۀ طنز، بهار۱۳۸۸ هـ.خ.
۱۰. هفت اناج،محمد علی صبا،مجموعۀ طنز.
۱۱. دَول ناحقی،محمد علی صبا، مجموعۀ طنز.
۱۲. طلسم وحشت، محمد علی صبا،مجموعۀ داستان های طنزی.
۱۳. تاریخ روزنامه نگاری بلخ،صالح محمد خلیق، ۱۳۸۹ خورشیدی. دراین کتاب نشریه های طنزی، برنامه های طنزی تلویزیون ها و رادیوها در کنار سایر نشریات و برنامه های تلویزیونی و رادیویی در بلخ معرفی گردیده اند.
۱۴. سرکُوب،نجیب نجوا،نمونه های طنز امروز بلخ،بهار۱۳۹۰هـ.خ.
ب– کتاب های چاپ نشدۀ طنزی
۱. سخن بعد از مرگ،محمد حنیف ثابتی،مجموعۀ طنز (۳).
۲. حلوای پیازی،محمد حنیف ثابتی،مجموعۀ طنز.
۳. گوشتَوک،محمد حنیف ثابتی،مجموعۀ طنز.
۴. مجموعۀ طنز منظوم،محمد حنیف ثابتی، که تا هنوز نامی برای آن انتخاب نکرده است.
۵. سویله کویله،احمد جاوید عزیزی،مجموعۀ طنزهای ازبیکی.
۶. چشم اندازی برطنز،نجیب نجوا،کتابِی در شناخت طنز.
۷. جلد اول تذکره طنزپردازان افغانستان را نجیب نجوا آمادۀ چاپ داردکه تا هنوز با نامی ازدواج نکرده است.
۸. محفل ارواح،نجیب نجوا،مجموعۀ طنز.
طنز درانجمن های ادبی بلخ
الف – انجمن آزاد نویسنده گان بلخ:
انجمن آزاد نویسنده گان بلخ درحقیقت مادرِ انجمن های ادبی دیگر در بلخ دانسته می شود که همواره به منظور گسترش زبان و ادبیات پارسی دری تأثیرات مثبت و ارزنده یی داشته است. این انجمن دها شاعر، داستان نویس و طنزپرداز را به جامعۀ فرهنگ پرور و زبان دوست این مرزوبوم تقدیم کرده است. روزهای پنجشنبه زیر چتر این انجمن شاعران،داستان نویسان و طنزنویسان با مهربانی و صمیمیت کُلی به آفرینش های یکدیگر گوش می دهند و لذت می برند.
انجمن آزاد نویسنده گان بلخ در زمینۀ پیدایی و رشد طنزپردازان در بلخ نقش اساسی داشته و ده ها طنزنویس مؤفق و چیره دست را به جامعۀ فرهنگی تقدیم کرده است. با وجودیکه حضور طنزپردازان در محافل ادبی انجمن ها درسطح کشور کمرنگ بوده اما جای شکران و افتخار است که حد اقل چند طنز نویس در محافل هفته وار انجمن آزاد نویسنده گان بلخ اشتراک کرده و طنزهای شان را به خوانش می گیرند.
انجمن های ادبی دیگری که در بلخ وجود دارند و زادۀ انجمن آزاد نویسنده گان بلخ اند، ندرتاً به طنز و کارتون دلچسپی نشان داده و به آن پرداخته اند. متأسفانه تمرکز بیشتر این انجمن ها بالای شعر و داستان بوده نه طنز پردازی و کارتون کشی. برنامه های ویژۀ طنزخوانی و نقد طنز در افغانستان خیلی ها کمرنگ بوده و از آن به عنوان انگشت اضافی ادبیات نامبرده می شود. این مشکل نه تنها در بلخ محسوس بوده بلکه یک روندیکُلی در سطح کشور است.
ب – انجمن طنزپردازان بلخ
این انجمن با ابتکار نجیب”نجوا” و با همکاری مستقیم و همه جانبۀ حنیف” ثابتی” و یاسین”مستور” در جدی۱۳۷۷ هجری خورشیدی در ولایت بلخ عرض اندام کرد. حنیف ثابتی، یاسین مستور،علی صبا، نجیب نجوا، منصور بیدار، امیرمحمد بابک، ذبیح پویا،حنیف قاریزاده، فریدون فرامرز، مرحوم سیف الملوک تابع و دیگران از جمله اعضای مهم این انجمن بودند. نشست های متواتر این انجمن به منظور(خوانش طنز و نقد طنز) هر ۱۵ روز یک مرتبه در شبکه جامعۀ مدنی و حقوق بشر مزارشریف تدویر میگردید. این انجمن تصمیم داشت که در زمینه( ایجاد نشریۀ طنزی،برگزاری جشنوارۀ طنز دربلخ،ایجاد صفحه رایانه یی طنزی و …) گام های استواری بردارد. اما با تأسف که این برنامه ها مجال عملی شدن را در دراز مدت نیافت .
حنیف” ثابتی” و من نجیب”نجوا” با همکاری شبکۀ جامعۀ مدنی و حقوق بشر شهر مزارشریف چندین سیمینار پیرامون (شناخت و چیستی طنز ) برگزار کردیم که در آن عدۀ زیادی از طنز دوستان و طنز پردازان حضور به هم رسانیده بودند. سرانجام با تبدیل شدن وظیفه کَل کلانکار این انجمن( نجیب نجوا) به ولایات دیگر کشور، نشست های متواتر آن از هم پاشیده نهال رو به رشد این انجمن در بهار۱۳۸۸ هجری خورشیدی خشکید.
طنزدر رسانه های صوتی و تصویری بلخ
طنز همواره دوشادوش برنامه های مختلف اجتماعی،سیاسی، فرهنگی،ورزشی و… در رسانه های تصویری و صوتی در بلخ حضور داشته است. برنامه های طنزی سبب گردیده که مردم ولایت بلخ توجه بیشتری به شنیدن و دیدن سایر برنامه ها نیز،که از طریق تلویزیون ها و رادیو های محلی و بین المللی به نشر می رسند دلچسپی نشان بدهند. رسانه های تصویری و صوتی به منظور جلب بیننده و شنونده،برنامه های مختلف طنزی را به نشر می رسانند که اکثراً مورد توجه مردم قرار گرفته است. این برنامه ها گاهگاهی با کمی و کاستی روبرو میشوند؛ طوریکه هزلیات و فکاهیات را به نام طنز نشر کرده و خواستار جلب توجه بیننده گان اند. این مشکل نه تنها در بلخ وجود داشته،بلکه در تمام ولایات افغانستان قابل مشاهده می باشد. نشر برنامه های طنزی از طریق تلویزیون ها و رادیو ها، اندیشۀ اصلاح سازی، سازندگی و مبارزه با پدیده های شوم و منفی را در بلخ به وجود آورده و بر لبان خشکیدۀ مردم گل خنده را می کارند. این برنامه ها اکثراً از نکات آتی تشکیل شده اند:
الف: اخبار طنزی
ب: آهنگ های طنزی
ج: مصاحبه های طنزی
د: نمایشنامه های طنزی
هـ: فکاهیات تصویری
و: بحث های طنزی و غیره
طنزدر آثار و نوشته های امروزی بلخ
یکی از عناصر اساسی نوشته ها و آثار نویسنده گان بلخ را امروزه عناصری مثل: شعر،داستان،رمان و طنز تشکیل میدهد،که از جمله عنصر طنز به مثابۀ سنگ بنای اساسی و اصلی چنین نوشته ها واقع شده، و در حقیقت باعث به شهرت رسیدن نوشته و نویسندۀ آن گردیده است. این عنصر نسبت به سایر عناصر دیگر در چنین نوشته ها از قوت عمل بیشتری برخوردار بوده است؛ اما با تأسف که عده یی استقلالیت آنرا زیر سوال برده اند. جدا سازی بی بی طنزی گل از لابه لای نوشته های امروزی در بلخ کار بسا مشکل و دشواریست که نیاز به پژوهش و بحث جداگانه دارد. شاعران، داستان پردازان و نویسنده گانی که در بلخ و سایر ولایات کشور همواره با قلم، قدم زده اند و کتاب های بی شماری را به دست چاپ سپاریده اند. اکثر شان از طنز استفادۀ سؤ نموده و نوشته های مورد نظر شان را به نام های داستان، شعر، مقاله به نشر رسانده و به حق بی بی طنزی گل تجاوز فزیکی و روحی را روا داشته اند. چنین کارکرد ها این نکته را به اثبات می رساند که شهامت و غیرت طنز نویس شدن را ندارند، تا بدون ترس و هراس بی بی طنزی گل را به روی نوشته هایشان به گونۀ آزاد برقصانند.
پینوشت ها
۱– باختری،منیژه،انگبین نیشخند و شرنگ نوشخند،کابل،ناشران:بنیاد انتشارات پرنیان و سعید، چاپ اول،میزان۱۳۸۸هـ.خ.
۲ – خلیق،صالح محمد، تاریخ روزنامه نگاری بلخ، بلخ، ناشر:انجمن نویسنده گان بلخ،چاپ یکم،۱۳۸۹هـ.خ.
۳– نجوا،نجیب، سرکُوب( نمونه های طنزامروزبلخ)، بلخ،چاپ اول،بهار۱۳۹۰هـ.خ.
نجوا عزیز زیبا و عالیست .از معلومات تان جهانی سپاس. موفق و سلامت باشید. مهدی بشیر