دیگ هفت جوش مسجد جامع بزرگ هرات
تاریخ نشر: پنجشنبه ۲ حمل (فروردین) ۱۴۰۳ خورشیدی – ۲۱ مارس ۲۰۲۴ میلادی – ملبورن – آسترالیا
دیگ هفت جوش مسجد جامع بزرگ هرات
در وسط ایوان شمال شرقی مسجد جامع بزرگ هرات، در اندرون یک ویترین شیشه ای یکی از گرانبها ترین آثار فکر و دست بشر یعنی دیگ بزرگ فلزی هفت جوش رانهاده اند.
گذاشتن این اثر نفیس و تاریخی در داخل ویترین به دو منظور صورت گرفته است: اولش از سائیده شدن دیگ توسط دستهای بازدید کننده گان که هر آن، دیگ را لمس می نمودند.
دومش بیم از گزند چپاول دیگ توسط افراد شرور و سیه کار بی خبر از ارزش این اثر نفیس و ممتاز تاریخی بحمد الله که این دیگ نفیس هفت جوش بی نظیر از دستبرد دغل کاران سیه اندرون در امان مانده است.
دیگ هفت جوش به همت و پول شخصی محمد بن علی و توسط صنعتگر معروف دوران حسن بن علی بن حسن که گفته میشود از پوشنگ (زنده جان) هرات بوده، در سال ۷۷۷ هـ از هفت ماده معدنی برنج ،آهن ،نقره ،چدن، مس، آلمونیم، و سرب
ریخته گری شده و سپس وقف مسجد جامع بزرگ دار السلطنه هرات گردیده است. از جانبی این دوران مصادف است با حاکمیت ملک غیاث الدین آخرین ملوک ال کرت.شعاع سر این دیگ نفیس و بی نظیر ۸۵ سانتی متر، قطر آن ۹۴ سانتیمتر، عمق آن یک متر و گردا گرد سر آن که به گونه لبه دار به طرز ظریفی ریخت گری شده است،حدوداً ۲۰ سانتی متر می باشد که با نام الله (ج) و حضرت محمد (ص) مزین گردیده است.
در بالای لبه آن دوازده شماره جای مخصوص جام نیز ریخت شده که بنا به قول برخی از کهن سالان و آگاهان امور مسجد جامع شریف، در ایام عیدین، میلاد حضرت ختمی مرتبت و سایر روزهای متبرک دینی و مذهبی آن را پر از شربت می نمودند و هر کس یک جام شربت از دیگ گرفته و می نوشید و بعد جام را در جا گیلاسی متذکره می گذاشت.
امروز تنها آثار آن جا گیلاسی ها مانده زیرا به مرور ایام آنقدر با دست های مردم تماس داشته که به کلی سائیده شده است. پشت دیگ که به وضوح نمایان است از شش تکه کلان که بالای هر تکه آن یک دسته چند کیلوئی که جهت انتقال آن بکار می رفته به شکل بسیار ظریفی ریخت و مزین شده است. گذشته از این که گل و بته ها با نقوش اسلیمی دیگ را زیبائی خاص داده آیات قرآنی به خط ثلث که ام الخطوط می خوانندش و در باب نوشیدن آب نازل گردیده دیگ را هر چه بیشتر از پیش مورد حرمت، گرامی و منحصر به فرد نموده است. دیگ ممتاز هفت جوش از چند بعد اعم از کیفیت کمیت صنعت و هنر قابل تأمل، تحسین و حفاظت است.
استاد فکری سلجوقی در هرات نامه خویش کتیبه که بالای دیگ نفیس نقش بسته چنین نقل نموده است: « اعوذ بالله من الشیطان الرجیم – یطاف علیهم بکأس من معین تذلذ للشاربین وسقهم ربهم شراباً طهوراً فى ایام الدوله السلطان الامعظم غیاث الدنیا والدین محمد بن محمد بن محمد بن بکر کرت خلد الله ملکه و ایده جنده.
هزار سال جلالی بقای ملکش باد
شهور او همه اردی بهشت و فروردین
به سال هفتصد و هفتاد و شش از هجرت
که نقش بند حوادث نمود صورت این
کتیبه زیرین: هذاه المرحل من خالص مال العبد الضعیف محمد بن علی بن محمد بن محمود الطوسى المدعو بقلندر الفقاعى تقبل الله منه غفر الله، کتبه الفقیر سلطان شاه کاتب فی ۷۷۷ عمل العبد حسن بن علی بن حسن بن علی اصفاهانی المدعو بجمال حسن
غرض نقشی است کز ما باز ماند
که هستی را نمی بینم بقایی
مگر صاحبدلی روزی به رحمت
کند در کار درویشان دعایی
بنا به تقریر یکی از موظفین آبدات تاریخی هرات ازین نوع دیگ، یک حلقه دیگری که قدری کوچکتر بوده وجود داشته است .
اما امیر امان الله خان پادشاه وقت افغانستان دیگ را به منظور حفظ مناسبات حسنه بامسکو به کشور شوروی سابق به رسم تحفه بخشش نموده که همین حالا در موزیم لنینگراد آن کشور موجود و محفوظ است.
مزید بر آن همانطوری که ذکرشد بر روی این لبه این دیگ جا هائی برای گذاشتن دوازده عدد گیلاس نیز در نظر گرفته شده ، که بنا به قول برخی از آگاهان امور در ایام عیدین و سایر ایام مذهبی نماز گزاران با استفاده از گیلاس هایی از آن دیگ شربت مینوشیدند این دیگ از شش تکه جداگانه کلان ساخته شده که بالای هر تکه آن یک دسته چند کیلویی نصب گردیده که بمنظور انتقال بر روی آن نصب گردیده اند. همچنان گل و بته های منبت کاری وهک شده بر سطح بیرونی دیگ ، بآن زیبایی خاص و بیشتری بخشیده و آیات قرآنی که در باب « نوشیدن نازل گردیده اند، دیگ را بیشتر از پیش متبرک و گرامی داشته است که از چندین بعد اعم از ظرافت کیفیت ،کمیت صنعت و هنر این دیگ را از هر لحاظی قابل تأمل و تحسین ساخته است.
باید خاطر نشان ساخت که مسجد جامع بزرگ دارالنصره هرات باستانی آبدان سنگی بزرگی که از سنگ مرمر تراشیده شده بود نیز داشته است که به تحریر استاد فکر سلجوقی توسط نادر افشار به مشهد منتقل گردیده است که متن تحریر یافته آن عیناً نقل میگردد: «غیر از دیگ بزرگ فلزی آبدان بزرگی از سنگ مرمر در جامع شریف بوده که او نیز به خطوط و نقوش مزین بوده این آبدان را نادر افشار هنگام تاخت و تاز خودبه گردونه بسته از هرات به مشهد برد و روی آن بقعه طلایی ساخته در صحن حضرت امام على بن موسى الرضا رضى الله عنه نصب نمود و اکنون به سقاخانه طلا معروف است، از تاریخ ساخت و استاد حجار آن اطلاعی در دست نیست.
