یادی از مرحومه عایشه درانی شاعر و سخنسرای چیره دست وطن
تاریخ نشر: یکشنبه ۲۷ حوت (اسفند) ۱۴۰۲ خورشیدی – ۱۷ مارس ۲۰۲۴ میلادی – ملبورن – استرالیا
یادی از مرحومه عایشه درانی شاعر و سخنسرای چیره دست وطن
قیوم بشیر هروی
۲۸ حوت (اسفند) ۱۴۰۲ خورشیدی
ملبورن – آسترالیا
شاعر بانویی را که امشب به معرفی گرفته و یادش را گرامی میداریم مرحومه عایشه درانی یکی از سخنسرایان چیره دست وطن ما می باشد.
پدرش یعفوب علی خان توپچی باشی و یکی از رجال قوم درانی بود.
تاریخ دقیق تولدش گرچه مشخص نیست ، اما میگوند در حدود سال ۱۱۵۰ خورشیدی در شهر زیبای کابل پا بعرصه حیات گذاشت .
از همان آوان کودکی به خواندن و نوشتن علاقه داشت و تحت تربیه معلم خانگی قرار گرفت . دیری نگذشت که با ادبیات فارسی آشنا شد و حافظ ، بوستان ، گلستان و جامی را بخوانش گرفت.
مرحومه عایشه درانی از بیست سالگی به سرودن شعر آغاز نمود و دوران زندگی او همزمان بود با عصر تیمورشاه درانی و پسرانش.
میگویند در یکی از روز ها که تیمورشاه از جنگ برمیگشت ، عایشه شعری را در وصف کابل سروده بود که شدیدآ مورد پسند و نوازش تیمورشاه قرار گرفت.
از آن پس با تشویق نزدیکانش بیشتر به شعر وشاعری پرداخت.
او شاعره ای بود چیره دست و توانا که موفق شد دیوان کاملش را مشتمل بر قصاید ، غزلیات ، مثنوی ها ، مخمسات ، ترجیع بند ها ، رباعیات ، دوبیتی ها و قطعات بتاریخ ۲۶ رجب سنه ۱۲۳۲ هجری قمری برابر با ۲۱ جوزا ( خرداد) ۱۱۹۶ خورشیدی تکمیل نماید که بالغ بر ۳۰۰۰ قطعه شعر میباشد.
بعدها این دیوان به امر امیرعبدالرحمن خان در سال ۱۲۶۱ خورشیدی توسط مطبعه حکومتی وقت به چاپ رسید.
چاپ دوم آن در ۳۰ عقرب سال ۱۳۸۶ خورشیدی توسط انتشارات شریعتی درتهران صورت گرفت که در ۳۸۶ صفحه میباشد.
با توجه به دیوان مرحومه عایشه درانی در میا بیم که رابطه معنوی و عاطفی با ائمه اطهار داشته که شعر ذیل یکی از همان سروده هاست :
شه ولایت و بحر عنایت است علی
به جمع یاران اخیر ، اول امامانست
ز بعد شاه نجف مرتضی علیّ ولی
دوم امام حسن راحت دل و جانست
سوم امام حسین است نور چشم نبی
که افضل الغربا و شه شهیدانست
امام زین عبادست چهارمین بر حق
که علم و حلم و کمالش چو صبح خندانست
امام محمد باقر به رتبت پنجم
ذوی‌العطا و سخا همچو شمس برهانست
امام جعفرصادق که صادق الوعدست
ز شش جهت به تمنّای او محبّانست
به هفت ارض و سما در مقابل دشمن
امام موسی کاظم چو تیغ برّانست
امام هشتم عالی نسب ذوی‌الاحسان
علی رضاست که ضامن غریبانست
نهم تقی است که وصفش به شرح ناید راست
صفات مشتهرش همچو ماه کنعانست
دهم نقی است که نصرت ز نام او جویند
که رتبه‌ی کرمش را نه حدّ امکانست
امام یازدهم عسکریست شاه دو کَون
که شیوه‌ی حَسَنش همچو خور درخشانست
امام دوازدهم آن که نام او مهدیست
چو مهر و ماه به زیر نقاب پنهانست
اگر چه عایشه مستوجب عذاب بود
رجای وی به عطای غفور و فرانست
عایشه درانی پس از ازدواج صاحب ۵ دختر و یک پسر گردید.
دوران سرایش او را می توان به سه بخش تقسیم نمود:
مرحله اول : دوران غزل سرایی های عاشقانه در سال های جوانی وی که در عهد تیمورشاه درانی بود.
مرحله دوم : سرایش اشعار تصوفی و عرفانی ( قصیده ها و مثنوی ها ) که همزمان بود با جنگ های داخلی پسران تیمورشاه و حمله انگلیس به افغانستان.
مرحله سوم : دوران تلخ زندگی اوست که با سرودن مرثیه ها بیانگر دردها و زندگی پر فراز و نشیب اوست. دراین دوران بیشتر سروده هایش در بارهء پسر ۲۵ ساله اش (فیض طلب) اختصاص یافت که در جنگ کشمیر به شهادت رسید، او نیز همانند پدر کلانش یک نظامی بود.
این شاعر بانوی گرامی هشت سال پس از شهادت تنها پسرش سرانجام در روز پنجشنبه ۲۶ میزان ۱۲۳۲ خورشیدی در کابل دار فانی را وداع و رخ در نقاب خاک کشید و در اونچی باغبانان کابل بخاک سپرده شد.
روانش شاد ویادش گرامی باد.
اینهم نمونه ای از کلام او که در بارهء پسر شهیدش سروده است:
چه کنم
بی تو ای مونس جان تخت سلیمان چه کنم
عمر خضر ار بودم حشمت خاقان چه کنم
با تو در دوزخ سوزان بتوان زیست مدام
بی تو با حور جنان روضه رضوان چه کنم
گرچه ابر کرم از چشمه حیوان بارد
بس ببارد به سر و لوُ لوُ و مرجان چه کنم
نیست بر لوح بصر غیر خط زنگاری
چون نبینم رخ تو یوسف کنعان چه کنم
روز شب کردم و شب روز نیامد یارم
عمر بر باد شد اکنون سر و سامان چه کنم
هر کسی کشته خود می درود آخر کار
هستم از فعل بد خویش پشیمان چه کنم
عایشه درد تو بگذشته ز قانون شفا
چون علاجی نبود سعی به درمان چه کنم
مأخذ:
۱ – دانشنامه آزاد.
۲ – عایشه درانی شاعر کمتر شناخته شده (دکتور حمیرا قادری).
۳ – آرشیف شخصی.